Fragment notatki:
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Niektórzy autorzy podręczników zdają się ignorować ten fakt, ale w istocie stosowanie siły zbrojnej
jest elementem stosunków międzynarodowych na równi z umowami międzynarodowymi czy
istnieniem oraz kształtowaniem stosunków dyplomatycznych oraz konsularnych.
Art. 2 (4) Karty NZ
„Wszyscy członkowie powstrzymają się w swych stosunkach międzynarodowych od stosowania
groźby lub użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek
państwa, lub wszelkiego innego sposobu, niezgodnego z zasadami Narodów Zjednoczonych.”
Oznacza to, że:
a) zakazane jest nie tylko „uciekanie się do wojny”, ale także użycie siły zbrojnej, które w danym
przypadku nie może być zakwalifikowane jako „prowadzenie działań wojennych” (np.
incydentalne ostrzelanie posterunków granicznych sąsiedniego państwa);
b) zakazane jest wyłącznie użycie siły zbrojnej. Przymus lub groźba o innym charakterze (np.
ekonomicznym) nie są zabronione przez art. 2 ust. 4 Karty;
c) ochronie przed groźbą lub użyciem siły podlegają wszystkie państwa, niezależnie od tego, czy
są stronami Karty;
d) zakaz dotyczy stosunków między państwami. Art. 2 ust. 4 nie zakazuje zatem, co do zasady,
prowadzenia przez rząd danego państwa działań zbrojnych przeciwko działającym na jego
terytorium ugrupowaniom rebelianckim.
Karta Narodów Zjednoczonych wyraźnie przewiduje jednak pewne wyjątki od powyższej zasady (tj.
zakazu użycia siły zbrojnej)
Stosowanie przepisu zawartego w Art. 2.4 KNZ często rodzi wątpliwości.
Przykład 11.5
Al Mabhouh Case
Pan Al Mabhouh był palestyńskim terrorystą, który niedawno został uduszony poduszką w hotelu
położonym na terenie Zjednoczonych Emiratów Arabskich przez agentów wywiadu Izraelskiego. Czy
ten przypadek odnosi się do regulacji Art. 2.4 KNZ czy jest z nim zupełnie niezwiązany?
Odp.: Zauważmy, że jest to sytuacja podobna do tej w jakiej zgładzono Osamę bin Lagena. W jego
przypadku akcję przeprowadziło 25 amerykańskich komandosów na terytorium Pakistanu. W obu
przypadkach tzn. i bin Lagena i Al Mabhouha akcje zostały przeprowadzone bez wiedzy państw na
terenie których miały miejsce. Zatem choć w obu przypadkach została naruszona suwerenność
państw (ZEA oraz Pakistanu), to aktem użycia siły zbrojnej była jedynie operacja zgładzenia Osamy
bin Lagena, ponieważ w jej toku użyto broni palnej. Al Mabhouh został uduszony poduszką, a to nie
wyczerpuje znamion użycia siły zbrojnej, o którym mowa w Art. 2.4 KNZ.
Przykład 11.6
Czy ostrzelanie przez wojska Izraela terytorium Libanu stanowi użycie siły zbrojnej, o którym mowa w
Art. 2.4 KNZ?
Odp.: Tak, jest to ewidentny przykład zastosowania siły zbrojnej.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Czy operacja militarna prowadzona przez wojska Federacji Rosyjskiej w Czeczenii jest użyciem siły
zbrojnej w rozumieniu Art. 2.4 KNZ?
Odp.: Nie, ponieważ Czeczenia formalnie stanowi część terytorium Federacji Rosyjskiej. Warto dodać,
że ta operacja byłaby legalna (tzn. zgodna z prawem międzynarodowym) aż do momentu, gdy siły
rosyjskie zaczęły stosować przemoc wobec nieuzbrojonych mieszkańców Czeczenii w tym dzieci oraz
kobiet, czyli innymi słowy do czasu złamania przez wojska rosyjskie podstawowych praw
humanitarnych.
Przykład 11.8
Wyobraźmy sobie, że między dwoma państwami – Ukrainą oraz Rosją zachodzą relacje o charakterze
ekonomicznym, takie, że Ukraina jest uzależniona od dostaw gazu z Rosji. Czy taka sytuacja, że Rosja
wymaga od Ukrainy podjęcia określonej decyzji politycznej, w ramach polityki zagranicznej, pod
groźbą sankcji ekonomicznych polegających na odcięciu dostaw gazu jest naruszeniem przepisu Art.
2.4 KNZ?
Odp.: Nie jest to naruszenie Art. 2.4 KNZ, jednak jest to naruszenie prawa międzynarodowego
polegające na ograniczeniu suwerenności Ukrainy.
Art. 107 Karty Narodów Zjednoczonych
„Nic w niniejszej Karcie nie może unieważniać lub wykluczać akcji w stosunku do któregokolwiek
państwa, które w ciągu Drugiej Wojny Światowej było nieprzyjacielem któregokolwiek z sygnatariuszy
niniejszej Karty, jeżeli państwa odpowiedzialne za taką akcję, podjęły ją lub usankcjonowały jako
następstwo tej wojny.”.
Z Art. 107 KNZ wynika, że istnieje możliwość użycia siły zbrojnej przeciw państwu wrogiemu wobec
stron KNZ w WWII. Oznacza to, że dziś artykuł ten jest martwy, ponieważ zarówno pastwa alianckie
jak i pastwa osi oraz ich sojusznicy są sygnatariuszami (stronami) Konwencji Narodów Zjednoczonych.
Jest to zatem wyjątek od reguły stanowiącej zakaz stosowania siły zbrojnej zapisanej w Art. 2.4 KNZ.
Merytoryczna zawartość art. 107 Karty pozostaje w ścisłym związku z faktem, że treść tego
dokumentu negocjowana była w końcowej fazie prowadzenia działań wojennych oraz wkrótce po ich
zakończeniu. Pierwotni członkowie Organizacji, dążąc do zapewnienia sobie pewnej swobody w toku
rozmów kapitulacyjnych i pokojowych z państwami nieprzyjacielskimi, „wyjęli poza nawias” zakazu
użycia siły przewidzianego w art. 2 ust. 4 przypadki akcji (w tym akcji zbrojnych) podjętych jako
następstwo wojny przeciwko państwom nieprzyjacielskim. W związku z tym, że wszystkie państwa
„nieprzyjacielskie” w rozumieniu powołanego przepisu są obecnie członkami ONZ, art. 107 ma
znaczenie wyłącznie historyczne.
Art. 107 miał istotny sens w czasie powstawania KNZ – w 1945 roku, tuż po zakończeniu WWII.
Państwa umawiające się stanęły przed dylematem pomiędzy zapewnieniem światowego pokoju a
zakazem stosowania siły zbrojnej. Ponieważ wówczas trudno było z duża dozą pewności przewidzieć
jak potoczą się losy świata, a w szczególności jak wyglądać będzie polityka państw zwyciężonych w
WWII, alianci zapewnili sobie zapisami omawianego art. możliwość użycia siły zbrojnej przeciw
pokonanym państwom, jeżeli te stanowiłyby zagrożenie dla światowego pokoju. Inaczej niż na
początku WWII państwa alianckie mogły uderzyć prewencyjnie – z wyprzedzeniem.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Kolejny wyjątek od zakazu ustanowionego Art. 2.4 KNZ związany jest z Radą Bezpieczeństwa
Organizacji Narodów Zjednoczonych (RBONZ). Jest ona jednym z sześciu głównych organów ONZ,
obok Rady Bezpieczeństwa są nimi:
Zgromadzenie Ogólne;
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości;
Sekretariat;
Rada Społeczna i Gospodarcza;
Rada Powiernicza1.
Rada bezpieczeństwa składa się z 15 członków, z których 5 jest członkami stałymi a 10 niestałymi.
Członkowie stali to:
Stany Zjednoczone;
Rosja;
Chiny;
Wielka Brytania;
Francja.
Obecnie członkami niestałymi są:
Brazylia;
Indie;
Nigeria;
Bośnia i Hercegowina;
Gabon;
Kolumbia;
Liban;
Niemcy;
Portugalia;
Republika Południowej Afryki.
Niestałych członków Rady Bezpieczeństwa wybiera się na okres dwóch lat. Przy pierwszym wyorze
niestałych członków, po zwiększeniu liczby członków Rady Bezpieczeństwa z jedenastu do piętnastu,
dwóch spośród czterech dodatkowych członków będzie wybranych na okres jednego roku. Członek
ustępujący nie może być ponownie wybrany na następujące bezpośrednio dwulecie.
Zgromadzenie Ogólne wybiera dziesięciu innych członków Organizacji jako niestałych członków Rady
Bezpieczeństwa mając specjalnie na uwadze przede wszystkim wkład poszczególnych członków do
utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, realizacji innych celów Organizacji oraz
sprawiedliwy podział geograficzny2.
Biorąc pod uwagę członków niestałych obecny skład rady jest prawdopodobnie najsilniejszym z
możliwych, gdyż w tej konfiguracji wraz z członkami stałymi Radę Bezpieczeństwa tworzą
najpotężniejsze państwa świata (wyłączając Japonię).
Charakter i funkcje Rady Bezpieczeństwa:
a) Odpowiada za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa;
1
Ponieważ już nie istnieją terytoria powiernicze Rada Powiernicza nie funkcjonuje.
Z tego punktu widzenia może się wydawać nieco dziwne, że Libia zasiadała w RB jako członek niestały w latach
2008-2009.
2
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
b) Jest ciałem politycznym tzn. Rada Bezpieczeństwa działa we wspólnym imieniu i interesie
państw ONZ;
c) Przy wykonywaniu swoich obowiązków Rada Bezpieczeństwa kieruje się celami i zasadami
Organizacji Narodów Zjednoczonych. Szczególne uprawnienia udzielone Radzie dla
wykonywania tych obowiązków wymienione są w rozdziałach VI, VII3, VIII i XII.
To, ze RB jest organem politycznym sprawia, że nie kieruje się ona powszechnym poczuciem
sprawiedliwości oraz prawa, ale interesami członków ONZ. Wbrew pozorom, nie jest to sytuacja zła,
wręcz przeciwnie – państwa ustanawiające ONZ celowo nadały tej organizacji taki właśnie ustrój.
Oczywiście ma to jednak również ujemne strony np. w 1990 roku po ataku Iraku na Kuwejt RB bardzo
szybko nałożyła na reżim Husseina poważne sankcje. Z kolei w przypadku konfliktu w byłej Jugosławii
RB tak stanowcza nie była.
Atr. 39. KNZ:
Rada Bezpieczeństwa stwierdza istnienie zagrożenia lub naruszenia pokoju, bądź aktu agresji, oraz
udziela zaleceń lub decyduje, jakie środki należy zastosować w myśl artykułów 41 i 42 w celu
utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Powyższy artykuł w istocie swej opisuje, co musi się stać, aby RB mogła zastosować środki mające na
celu utrzymanie światowego bezpieczeństwa i pokoju. Można stwierdzić, że spełniona musi zostać
jedna z następujących przesłanek:
1) Zagrożenie pokoju;
2) Naruszenie pokoju;
3) Akt agresji.
Zagrożeniem pokoju może być np. produkcja broni jądrowej, lokowanie sił zbrojnych jednego
państwa przy jego granicy z innym państwem. Obalenie legalnie wybranego rządu na Haiti również
stanowiło w opinii RB zagrożenie pokoju, gdyż potencjalnie mogło rodzić negatywne skutki dla
stabilności całego regionu. Ludobójstwo może zostać uznane za zagrożenie pokoju np. wówczas, gdy
może indukować potężne ruchy migracyjne, zdolne zdestabilizować sytuację w regionie. Generalnie
wszystko zależy od interpretacji RB.
Art. 41. KNZ:
Rada Bezpieczeństwa może zadecydować, jakie środki, nie pociągające za sobą użycia siły zbrojnej,
należy zastosować dla wykonania jej decyzji, oraz może zażądać od członków Organizacji Narodów
Zjednoczonych zastosowania takich środków. Środki te mogą obejmować całkowite lub częściowe
zerwanie stosunków gospodarczych oraz komunikacji: kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej,
telegraficznej, radiowej i innej, jak również zerwanie stosunków dyplomatycznych.
Powyższy artykuł stanowi, jakie działania RB może podjąć w przypadku zagrożenia pokoju,
bezpieczeństwa lub aktu agresji. Art. 41 ustanawia instrumenty nie polegające na stosowaniu siły
zbrojnej. Należy pamiętać, że wymienione w tym artykule środki nie są jedynymi, jakie na jego
podstawie RB może przedsięwziąć. Artykuł 41 nie zawiera katalogu zamkniętego (numerus clausus)
narzędzi jakimi może posługiwać się RB. Wymienienie artykułu jest jedynie przykładowe. Na mocy
3
Rozdział VII jest szczególnie istotny w kontekście rozważanego przez nas tematu, gdyż zawiera przepisy
ustanawiające narzędzia Rady Bezpieczeństwa w przypadku zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju oraz aktów
agresji.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
tego artykułu RB ma prawo interweniować w przypadku konfliktów wewnętrznych stosując narzędzia
spoza katalogi art. 41. Przykładem może być tutaj powołanie Międzynarodowych Trybunałów
Karnych do Spraw: Jugosławii oraz Rwandy.
Art. 42 Karty Narodów Zjednoczonych
„Jeżeli Rada Bezpieczeństwa uzna, że środki przewidziane w artykule 41 [Karty Narodów
Zjednoczonych – tzn. środki nie mające charakteru militarnego] mogłyby okazać się
niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi, jest ona władna podjąć taką akcję przy
pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby okazać się konieczną do utrzymania
albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych
powietrznych, morskich lub lądowych członków Narodów Zjednoczonych”.
Radę wszelkiej okoliczności zagrażającej pokojowi, zakłócenia pokoju lub aktu agresji może ona
podjąć decyzję w przedmiocie zastosowania odpowiednich środków, aby utrzymać albo przywrócić
międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo.
Środki, o których mowa, określone zostały w art. 41 i 42 Karty. Art. 41 stanowi podstawę do
zastosowania środków nie polegających na użyciu siły zbrojnej (np. nałożeniu sankcji ekonomicznych
na państwo, którego czyny zagrażają pokojowi lub na zerwaniu z nim stosunków dyplomatycznych).
Jeżeli Rada uzna jednak, że środki przewidziane w art. 41
Karty mogłyby się okazać niewystarczające dla utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego
pokoju i bezpieczeństwa, bądź takimi się okazały, wówczas – na podstawie art. 42 Karty – może
podjąć decyzję o przeprowadzeniu akcji zbrojnej.
Akcja zbrojna, o której mówi art. 42 Karty może być, co do zasady, przeprowadzana w dwojaki
sposób:
a) (model scentralizowany) Przy użyciu oddziałów wojskowych oddanych przez państwa
członkowskie ONZ na podstawie specjalnych porozumień do dyspozycji Radzie Bezpieczeństwa
(art. 43 ust. 1 Karty), znajdujących się pod bezpośrednią kontrolą operacyjną Komitetu Sztabu
Wojskowego (art. 47 Karty). Jednak w związku z tym, że porozumienia wskazane w art. 43 ust.
1 Karty nie zostały nigdy zawarte, Organizacja nie dysponuje własnymi siłami zbrojnymi, które
mogłyby być wykorzystane do przeprowadzania operacji militarnych, o których mowa w art.
42 Karty. Model scentralizowany w „czystej formie” nie występuje zatem w praktyce.
b) (model zdecentralizowany) Rada Bezpieczeństwa autoryzuje (upoważnia) państwa
członkowskie do przeprowadzenia operacji zbrojnej, określając cele, które należy osiągnąć oraz
okres, na który autoryzacja pozostaje w mocy. Kontyngenty państw członkowskich biorące
udział w takiej operacji nie podlegają bezpośredniej kontroli ONZ.
Tak więc, postanowień powyższego artykułu nigdy nie zrealizowano, ponieważ brak było zgody
państw członkowskich na przekazanie pod dowództwo części swoich sił i finansowanie tego
przedsięwzięcia. Z tego powodu RB może stosować siłę zbrojną tylko poprzez upoważnianie wojsk
państw członkowskich do działań na w ramach prerogatyw Art. 42.. Pierwszym przypadkiem działania
RB w tym trybie była Operacja Pustynna Burza prowadzona w Iraku, głównie przez siły USA.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Wspomnieć należy także o szczególnym przypadku użycia siły zbrojnej na podstawie upoważnienia
organów ONZ. Rada Bezpieczeństwa albo Zgromadzenie Ogólne powołują w pewnych przypadkach
tzw. siły pokojowe (tzw. błękitne hełmy, peacekeeping forces) dla zrealizowania oznaczonych celów
rozjemczych lub stabilizacyjnych (a zatem zasadniczo innych, niż określone w art. 42 Karty).
Powstanie ich zwykle wiąże się z wyrażeniem zgody przez państwo, w którym dana misja ma działać.
Jakkolwiek kontyngenty wojskowe partycypujących państw zachowują swoją narodową odrębność,
to jednak pozostają one pod zwierzchnią władzą i kontrolą Organizacji. Co do zasady członkowie sił
pokojowych mogą używać siły zbrojnej wyłącznie w samoobronie. Jednak w szczególnych
przypadkach Rada upoważnia uczestników misji pokojowych do używania siły zbrojnej dla realizacji
pewnych określonych celów (np. zabezpieczenia bezpieczeństwa dostaw pomocy humanitarnej,
rozbrajania członków lokalnych band, którzy destabilizują sytuację w danym państwie; np. The United
Nations Operation in Somalia). W tych szczególnych przypadkach można mówić o wariancie modelu
scentralizowanego.
W przeciwieństwie do użycia siły przez wojska państwa członkowskiego na podstawie legitymizacji
RB, kiedy to państwo odpowiada za swoje siły zbrojne, za działania błękitnych hełmów odpowiada
ONZ.
RB posiada prerogatywę do cedowania upoważnienia do podjęcia decyzji o zastosowaniu siły zbrojnej
na regionalne ugrupowania integracyjne – takie jak np. Liga Arabska
Przykład 11.9
Perejil/Parsley/Leila Case (2002)
Perejil/Parsley/Leila to różne nazwy tej samej wyspy położonej ok. 200 m od wybrzeży Maroka. Leila
mimo swojego położenia jest terytorium Hiszpanii. Jej znaczenie strategiczne wydaje się być żadne,
ponieważ jest ona 15 hektarową skałą porośniętą trawami. W lipcu 2002 roku na wysepce założyło
obóz 15 kadetów armii Maroka, żołnierze oflagowali swój obóz. Kiedy dowiedzieli się o tym Hiszpanie,
wściekli się i przeprowadzili akcję odbicia okupowanej wyspy, w której wzięły udział okręty wojenne,
samoloty oraz śmigłowce hiszpańskiej marynarki wojennej. Kadeci widząc z daleka nadciągającą
armadę uciekli. Czy Hiszpania w tym przypadku mogła zgodnie z prawem międzynarodowym użyć siły
zbrojnej?
Odp.: Tak, na podstawie Art. 51 KNZ, gdyż wejście żołnierzy Marokańskich na wyspę oraz oflagowanie
jej nosiło znamiona napaści na terytorium Hiszpanii.
Art. 51. KNZ:
Żadne postanowienie niniejszej Karty nie narusza naturalnego prawa każdego członka Organizacji
Narodów Zjednoczonych, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści, do indywidualnej lub
zbiorowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki, konieczne dla utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. środki podjęte przez członków w wykonaniu tego
prawa do samoobrony powinny być natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w
niczym nie powinny naruszać wynikającej z niniejszej Karty kompetencji i odpowiedzialności Rady do
podjęcia w każdym czasie akcji, jaką uzna ona za konieczną dla utrzymania albo przywrócenia
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Przykład 11.10
Podobna do opisanej w przykładzie 11.9 sytuacja miała miejsce w przypadku Falklandów, wysp które
stanowią terytorium Wielkiej Brytanii i które na początku lat 80. XX wieku zostały zajęte zbrojnie
przez Argentynę. Zjednoczone Królestwo zdecydowało się walczyć o wyspy i wywiązał się między tymi
państwami krwawy konflikt. Wielka Brytania również działała w oparciu o zapisy Art. 51. KNZ. W
1986 roku na Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej rozgrywanych w Meksyku, w meczu
ćwierćfinałowym, który odbył się 22 czerwca, na Estadio Azteca między Argentyną i Anglią przy
prawie 115 tys. widzów Diego Maradona strzelił dwa gole. Spotkanie zakończyło się wynikiem 2:1.
Bramkę na 1:0 Maradona zdobył ręką. Po meczu tłumaczył, że pomogła mu „ręka Boga” , który w ten
sposób miał wynagradzać niesprawiedliwości konfliktu o Falklandy. Po 19 latach Maradona przyznał,
że gol został zdobyty niezgodnie z przepisami a po 22 przeprosił Anglików za nie sportowe
zachowanie. Argentyna wygrała Mundial ‘86 w finale pokonując reprezentację RFN 3:2.
Rozpocznijmy od przypomnienia Art. 51. KNZ:
Żadne postanowienie niniejszej Karty nie narusza naturalnego prawa każdego członka Organizacji
Narodów Zjednoczonych, przeciwko któremu dokonano zbrojnej napaści, do indywidualnej lub
zbiorowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki, konieczne dla utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. środki podjęte przez członków w wykonaniu tego
prawa do samoobrony powinny być natychmiast podane do wiadomości Radzie Bezpieczeństwa i w
niczym nie powinny naruszać wynikającej z niniejszej Karty kompetencji i odpowiedzialności Rady do
podjęcia w każdym czasie akcji, jaką uzna ona za konieczną dla utrzymania albo przywrócenia
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
W istocie artykuł ten, na pierwszy rzut oka bardzo klarowny, budzi wiele kontrowersji. Spróbujmy się
zastanowić dlaczego tak jest, a konkretnie spróbujmy dociec jakie warunki muszą zostać spełnione
aby zastosowanie tego artykułu było możliwe w praktyce.
Warunek I: Wystąpienie napaści zbrojnej.
Przykład 12.1
Jakiś czas temu administracja USA wydała dokument stwierdzający, że Stany uznają za napaść
zbrojną atak cybernetyczny przeprowadzony przez hakerów z innego państwa, mający na celu
sparaliżowanie struktur państwa. Czy w świetle Art. 51 KNZ taki zmasowany atak cybernetyczny może
być uznany za napaść zbrojną?
Odp.: Otóż nieco wbrew intuicyjnemu rozumieniu przepisu artykułu 51 taki atak według doktryny
prawa nie może być uznany za napaść zbrojną.
Karta Narodów Zjednoczonych nie definiuje pojęcia „zbrojna napaść”. Podkreślić należy, że choć
każda „zbrojna napaść” narusza zakaz użycia siły zbrojnej z art. 2 ust. 4 Karty, to już nie każdy akt
stanowiący naruszenie zakazu użycia siły zbrojnej stanowi „zbrojną napaść” (np. incydentalne
przekroczenie przez oddział wojskowy państwa X granicy z państwem Y – nie stanowi, jak się wydaje,
aktu „zbrojnej napaści” na państwo Y w rozumieniu art. 51 Karty). Wskazuje się, że przykładami
„zbrojnej napaści” są następujące akty:
Inwazja lub atak na terytorium innego państwa przy pomocy sił zbrojnych jakiegoś państwa,
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Bombardowanie terytorium jakiegoś państwa przez siły zbrojne innego państwa lub użycie
jakiejkolwiek broni przez państwo przeciwko terytorium innego państwa,
Blokada portów lub wybrzeży jakiegoś państwa przez siły zbrojne innego państwa,
Atak za pomocą sił zbrojnych jakiegoś państwa na siły lądowe morskie lub powietrzne lub flotę
morską lub powietrzną innego państwa,
Działalność jakiegoś państwa, które oddało do dyspozycji innego państwa swe terytorium,
zezwalając na użycie go przez to państwo w celu dokonania napaści zbrojnej przeciwko
państwu trzeciemu,
Użycie sił zbrojnych jednego państwa znajdującego się na terytorium innego państwa za zgodą
państwa przyjmującego, naruszające warunki ustanowione w porozumieniu lub wszelkie
przedłużenie ich obecności na takim terytorium poza okres wygaśnięcia porozumienia,
Wysyłanie przez lub w imieniu jakiegoś państwa uzbrojonych band, grup, sił nieregularnych lub
najemnych, które dopuszczają się aktów zbrojnych o takiej doniosłości przeciwko innemu
państwu, że oznaczają akty wyżej wymienione lub oznaczają mieszanie się do nich.
Z powyższego wynika, że bez aktu zbrojnej napaści nie jest możliwe użycie siły zbrojnej w
samoobronie, w świetle Art. 51. KNZ.
Przykład 12.2
1) Wyobraźmy sobie taką oto sytuację: idziemy sobie spokojnie chodnikiem biegnącym wzdłuż
ulicy. Po jej drugiej stronie, po równoległym chodniku spaceruje menel (żul), który obraża nas
wyzwiskami i grozi pobiciem. Czy w tej sytuacji możemy do niego podejść i uderzyć go, a
następnie przed sądem podnosić argument, że uderzaliśmy w samoobronie?
Odp.: Nie, ponieważ nasze działanie byłoby nieproporcjonalne w stosunku do działań zaczepnych żula.
2) Sytuacja jest taka jak poprzednio, z tym wyjątkiem, że menel nie tylko nam grozi, ale podchodzi
do nas i policzkuje. Czy wówczas możemy go powalić na ziemię, a w sądzie podnosić argument,
że działaliśmy w samoobronie?
Odp.: Nie, ponieważ nasze działanie byłoby nieproporcjonalne w stosunku do działań zaczepnych żula.
Przykład 12.3
Przypomnijmy sobie sprawę Perejil/Parsley/Leila (2002) (opisaną w przykładzie 11.9). Czy w tej
sytuacji Hiszpania mogła, nie żądając uprzednio opuszczenia wyspy zbombardować kadetów
marokańskich, którzy rozbili tam obóz i oflagowali się flagą Maroka?
Odp.: Nie, ponieważ byłoby to działanie nieproporcjonalne do skali i powagi agresji Maroka. W
przykładzie 11.9 wspomnieliśmy, że Hiszpania, przeciw kilkudziesięcioosobowej grupie kadetów
wytoczyła flotę marynarki wojennej. Pamiętajmy jednak, że wojska hiszpańskie nie przeprowadziły
ataku, ale jedynie zademonstrowały siłę. Hiszpania postąpiła proporcjonalnie do skali napaści
zbrojnej Maroka, dlatego skutecznie mogła powołać się w związku z tą operacją na Art. 51. KNZ.
Warunki dodatkowe: Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości wielokrotnie wskazywał, że użycie
siły zbrojnej w samoobronie będzie legalne, o ile spełni dwa warunki stanowiące, jak się wydaje,
ogólną zasadę prawa. Otóż:
Użycie siły zbrojnej w danym przypadku musi być konieczne do samoobrony,
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Użycie siły zbrojnej w danym przypadku musi być proporcjonalne do zbrojnej napaści.
A ponadto:
Użycie siły zbrojnej w danym wypadku musi być jedynym środkiem, jaki może być zastosowany
w danej sytuacji.
Użycie siły zbrojnej w samoobronie musi mieć na celu odparcie napaści zbrojnej a nie odwet
na atakującym państwie.
Zauważmy, że powyższe warunki legalności użycia siły zbrojnej w samoobronie nie są literalnie
zapisane w Art. 51. KNZ. Ich źródłem są ogólne zasady prawa. Notabene to z nich wywodzi się
skodyfikowane w KNZ w Art. 51. Prawo do obrony, które przysługuje wszystkim suwerennym
państwom.
Przykład 12.4
Osama bin Laden został zgładzony przez komandosów USA na terenie Pakistanu w efekcie operacji
zbrojnej prowadzonej poza wiedzą władz tego państwa. USA argumentowały swoje działania zbrojne
na terytorium innego państwa realizacją prawa do samoobrony.
Czy ten argument podnoszony przez USA jest właściwy?
Odp.: Otóż Amerykański rząd twierdził, że anihilacja bin Ladena w Pakistanie stanowiła odpowiedź –
w trybie samoobrony, na ataki terrorystyczne z 11.09.2001 roku, czyli zdarzenie sprzed 10 lat. To
sprawia, że zabicia bin Ladena na terenie Pakistanu nie można uznać za akt samoobrony. Wynika to z
faktu czasowej rozbieżności między atakami na WTC a zgładzeniem Osamy bin Ladena. Ideą prawa
do samoobrony zapisanego w Art. 51. KNZ oraz wynikającego z ogólnych zasad prawa, jest zbrojna
odpowiedź na zbrojną napaść, która to odpowiedź ma za zadanie położyć kres zbrojnej napaści. USA
zabijając bin Ladena w Pakistanie prowadziły akcję odwetową – to był główny cel operacji.
Przykład 12.5
W dniu 31.12.2011 roku na zabawie sylwestrowej zostajemy spoliczkowani przez obywatela Tomasza
L.. Wracamy do domu, gdzie zastanawiamy się nad zdarzeniem. Po 7 dniach od spoliczkowania
udajemy się z wizytą do domu Tomasza L. i nokautujemy go. Czy następnie przed sądem możemy
skutecznie dowodzić, że działaliśmy w samoobronie?
Odp.: Nie. W samoobronie działalibyśmy wówczas, gdybyśmy znokautowali Tomasza L. w chwili, gdy
ten nas spoliczkował. Jeżeli uczyniliśmy to po tygodniu, to działaliśmy w odwecie a nie
samoobronie.(Pomijamy tu problem proporcjonalności odpowiedzi).
Przykład 12.6
Kilkanaście tygodni temu w Afryce miała miejsce następująca sytuacja. Wojska Kenii wtargnęły na
terytorium Somalii. Pretekstem tej operacji były powtarzające się przez długi okres ataki uzbrojonych
grup związanych z Al-Kaidą , które choć były niezwiązane z rządem Somalijskim, to dokonywały
ataków na obywateli Kenii, na terytorium tego państwa, przybywając z terytorium Somalii. W Somalii
te uzbrojone hordy miały swoje obozowiska. Kenijskie wojsko weszło na terytorium Somalii, aby
zniszczyć znajdujące się tam bazy i obozowiska terrorystów. Kenia uzasadniała swoją operację
zbrojną na terytorium Somalii działaniem w samoobronie, przed opisywanymi atakami, na mocy Art.
51. KNZ. Czy Kenia słusznie uzasadniała swoją interwencję, biorąc pod uwagę, że terroryści przeciw
którym była prowadzona nie byli związani z rządem Somalii?
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Odp.: Tak, Art. 51. KNZ stanowi podstawę dla używania siły zbrojnej w odpowiedzi na napaść zbrojną,
nawet jeśli napadającym nie jest państwo ale terroryści. Wynika to z tego, że w Art. 51 KNZ nigdzie
nie zapisano, iż jego przepis odnosi się wyłącznie do relacji miedzy krajami.
Pamiętać trzeba jednak, że wielu komentatorów i znawców prawa wskazuje, że w okresie
powstawania tego przepisu (1945 r.), intencją twórców przepisu KNZ zezwalającego na użycie siły
zbrojnej w samoobronie , chodziło wyłącznie dopuszczenie tej możliwości w stosunkach miedzy
krajami. Wynika to z tego, że tuż po WWII zagrożenie terroryzmem było niemal żadne, podczas gdy
zagrożenie konfliktem państw bardzo duże.
W świetle takiej interpretacji Kenia nie mogła powołać się na Art. 51 KNZ.
Jaka jest zatem prawidłowa odpowiedź? Taka, ze Kenia mogła i nie mogła powołać się na ten przepis
uzasadniając swoje działania. Po porostu należy pamiętać, że prawo jest jednie narzędziem służącym
regulacji stosunków miedzy jego podmiotami. Jeśli przepis jest nieprecyzyjny, to dopuszczalne są
wszelkie jego interpretacje, pod warunkiem, że są równie dobrze uzasadniane – i tak też jest w
opisanym przykładzie.
Powyższa sytuacja jest jeszcze mniej jasna, jeśli uświadomimy sobie, że do dziś MTS nie rozpatrywał
sprawy, w której mógłby się jednoznacznie wypowiedzieć co do interpretacji Art. 51. KNZ w
sytuacjach analogicznych do tej, jaka zaszła między Kenią oraz Somalią.
MTS orzekając w pewnym sporze między Ugandą a Kongo, stwierdził w sentencji, że jeżeli dochodzi
do ataków sił nieregularnych, które w swojej skali dorównują napaści zbrojnej, to krajom przysługuje
prawo do samoobrony w trybie Art. 51 KNZ.
Powracając do przykładu 12.5 można rozważać kwestie naruszenia suwerenności Somalii przez Kenię.
Problem w tym, że Kenia nie miała innego wyjścia, niż przeprowadzenie operacji militarnej w Somalii,
gdyż w tym kraju od ponad 25 lat nie funkcjonuje efektywny rząd, który mógłby wytrzebić
terrorystów.
Przykład 12.7
Po atakach z 11.09.2001 USA rozpoczęły operację militarną w Afganistanie wymierzoną przeciw AlKaidzie. Wówczas Rada Bezpieczeństwa przyjęła dwie rezolucje: nr. 1368 oraz nr. 1373, które
potwierdzały prawo do samoobrony krajów w odpowiedzi na ataki terrorystyczne.
Z powyższych przykładów można wysnuć wniosek, że państwa mają prawo stosować siłę zbrojną w
trybie samoobrony w odpowiedzi na ataki terrorystyczne zawsze, gdyż jeżeli nawet dana sytuacja nie
pozwala na zastosowanie prawa do samoobrony zapisanego w Art. 51 KNZ, to przysługuje ono
państwom na mocy zasad ogólnych prawa.
Przykład 12.8
Rozpatrzmy następujące dwie sytuacje:
1) 11.09.2001 miał miejsce atak terrorystyczny na WTC w Nowym Yorku. Atak ten stanowił
napaść zbrojną na USA. W tym samym roku Rada Bezpieczeństwa ONZ w swoich dwóch
rezolucjach (nr. 1368 i 1373), że Stany mają prawo stosować siłę zbrojną przeciw terrorystom,
w trybie samoobrony.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
2) Mur palestyński – to wielokilometrowa konstrukcja oddzielająca siedziby palestyńskie na
Zachodnim Brzegu Jordanu4 od osiedli żydowskich. Powodem jego budowy było zagrożenie
terrorystyczne ze strony Palestyńczyków, którzy, w okresie, gdy bariera nie istniała, często
przenikali do osiedli izraelskich i tam przeprowadzali samobójcze ataki – np. wysadzając się w
autobusach. Budowa muru zaniepokoiła Zgromadzenie Ogólne, które zwróciło się do MTS z
prośbą o wydanie opinii doradczej wyjaśniającej, czy budowa muru nie stanowi naruszenia
praw człowieka. W postępowaniu przed MTS Izrael podnosił argument, że budowa muru jest
przejawem wykonywania prawa do samoobrony przed atakami terrorystycznymi, tzn. że mur
powstał w takim samym trybie, w jakim odbył się atak USA na Afganistan. Pamiętajmy, że
RBONZ w swoich dwóch rezolucjach jednoznacznie stwierdziła, że USA prawo do samoobrony
w następstwie ataków terrorystycznych może wykonywać.
Zastanówmy się, czy te dwie sytuacje są takie same. Postarajmy się wskazać różnicę między tymi
dwiema sprawami, czyli określić, co sprawia, że ONZ w przypadku USA nie miało wątpliwości co do ich
prawa do samoobrony, a w przypadku Izraela wątpliwości się pojawiły.
MTS w swojej opinii doradczej z 9 lipca 2004 roku w sprawie budowy muru palestyńskiego stwierdził,
że:
Art. 51 KNZ uznaje istnienie niezbywalnego prawa do samoobrony w przypadku zbrojnego ataku
jednego państwa przeciw innemu państwu. Izrael w swoim stanowisku nie stwierdza, ze ataki
terrorystyczne przeciw niemu można przypisać określonemu państwu. Trybunał stwierdza, że Izrael
sprawuje kontrolę nad okupowanymi terytoriami palestyńskimi. Zatem zagrożenie terrorystyczne,
stanowiące uzasadnienie budowy muru nie pochodzi z zewnątrz, ale z wewnątrz państwa Izrael. W
związku z tym sytuacja, której dotyczy wniosek o wydanie opinii doradczej jest odmienna od tej, w
której Rada Bezpieczeństwa wydała w 2001 rezolucje nr. 1368 i 1373 (w sprawie samoobrony w
odpowiedzi na ataki terrorystyczne na WTC). Dlatego też Izrael nie może w żadnym wypadku
powoływać się na powyższe uchwały (rezolucje) w uzasadnianiu budowy muru wykonywaniem
swojego prawa do samoobrony. Trybunał stwierdza, że Art. 51 w tej sytuacji nie znajduje
zastosowania.
Z opinii wynika, że państwo Izrael (i każde inne państwo świata) nie może powoływać się na prawo do
samoobrony zapisane w Art. 51, jeżeli swoimi działaniami odpowiada na ataki terrorystyczne
pochodzące z wewnątrz kraju – ze swojego terytorium.
Ponadto MTS wskazał, że budowa muru stanowiła naruszenie Międzynarodowego Paktu Praw
Obywatelskich i Politycznych (International Covenant on Civil and Political Rights) z 1966 roku.
Przykład 12.9
Gdyby Ślązacy zbuntowali się przeciw RP i rozpoczęli przeprowadzanie ataków terrorystycznych na
trenie raju, to czy władze RP mogłyby użyć przeciw nim wojska w trybie samoobrony (Art. 51. KNZ)?
Odp.: Nie, ponieważ Śląsk stanowi terytorium RP, a artykuł odnosi się do wykonywania prawa do
samoobrony w przypadku ataku pochodzącego z zewnątrz kraju.
Zauważmy, że art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych mówi o prawie do samoobrony „w przypadku
napaści zbrojnej”. Powszechnie przyjmuje się jednak, że zgodna z prawem międzynarodowym jest
4
Jest to część Palestyny administrowana przez Izreal.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
także tzw. samoobrona wyprzedzająca zbrojną napaść (anticipatory self-defence), o ile łącznie
spełnione są następujące warunki:
a) Państwu zagraża bezpośrednio atak zbrojny na wielką skalę (np. ruchy wojsk przeciwnika
wskazują na rozpoczęcie ataku, choć nie dotarł on jeszcze do granic państwa będącego celem;
atak już został przeprowadzony a istnieje niebezpieczeństwo jego ponowienia);
b) Istnienie tego niebezpieczeństwa jest udowodnione ponad wszelką wątpliwość;
c) Niebezpieczeństwu nie można inaczej zapobiec, jak tylko przez użycie siły.
W przypadku samoobrony wyprzedzającej, jej podstawę prawną nie stanowi jednak art. 51 KNZ (który
wyraźnie mówi o dopuszczalności użycia siły w przypadku napaści zbrojnej) lecz norma prawa
zwyczajowego lub ogólna zasada prawa.
Użycie siły w przypadku, gdy nie jest spełniony jeden z powyższych trzech warunków legalności
samoobrony wyprzedzającej, traktowane jest jako tzw. samoobrona prewencyjna (preemptive selfdefense) – uważana (w opinii większości przedstawicieli doktryny) za niezgodną z prawem
międzynarodowym.
Przykład 12.10
[Pochodzi z wykładu]
Incydent z dnia 6 września 2007 roku
Dnia 6 września 2007 roku samoloty izraelskie zbombardowały reaktor nuklearny znajdujący się na
terytorium Syrii. Operacja związana była z podejrzeniami, że reaktor wykorzystywany jest do
implementowania wojskowych technologii związanych z konstruowaniem broni masowego rażenia,
przekazanych Syrii przez Koreę Północną. Z całą pewnością można wykazać związek między
bezpieczeństwem Izraela a faktem prowadzenia przez Syrię prac nad tworzeniem broni masowego
rażenia. Z drugiej strony wątpić należy, by był to związek uzasadniający użycie siły zbrojnej w
samoobronie.
Przykład 12.11
Wyobraźmy osobie, że polski wywiad dostarcza rządowi informacji o tym, że siły powietrzne Federacji
Rosyjskiej przygotowują się do ataku na RP, który niechybnie nastąpi w ciągu kilku godzin. Czy w tej
sytuacji Polska może zaatakować Rosję nim nastąpi atak wojsk Federacji, czy też musi czekać aż
Rosyjskie samoloty naruszą polską przestrzeń powietrzną, co będzie oznaczało napaść zbrojną?
Odp.: Aby udzielić odpowiedzi na to pytanie konieczne jest przeprowadzenie testu Caroline (ang.
The Caroline test). Polega on na zweryfikowaniu, czy zaistniała sytuacja czyni za dość warunkom
legalności samoobrony wyprzedzającej napaść zbrojną. W sytuacji opisanej w przykładzie 12.9:
a) Wywiad donosi, o przygotowaniach powietrznej floty Federacji Rosyjskiej do ataku na RP –
zatem pierwszy warunek jest spełniony.
b) Załóżmy, że ufamy w pełni danym wywiadu, zatem nie zachodzą wątpliwości co do tego, że
atak nastąpi.
c) Trudno sobie wyobrazić inny sposób zatrzymania ataku, jak wyprzedzające uderzenie mające
na celu zniszczenie rosyjskich samolotów, nim te wzbiją się w powietrze.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Zatem warunki legalności samoobrony wyprzedzającej napaść zbrojną są spełnione łącznie. W
związku z tym, w sytuacji opisanej w przykładzie Polska zgodnie z prawem międzynarodowym
mogłaby zaatakować w omawianym trybie samoobrony.
Przykład 12.12
Posługując się testem Caroline zweryfikujmy, czy w sytuacji opisanej w przykładzie 12.9 Izrael mógł
zniszczyć syryjski reaktor w trybie anticipatory self-defense?
a) Warunek nieuchronności ataku nie jest spełniony, co zwalnia nas z prowadzenia dalszej analizy.
Niespełnianie powyższego warunku wynika z tego, że Izrael jedynie domniemywał, że reaktor, który
zaatakował, jest wykorzystywany do produkcji broni jądrowej. Nawet jeśli tak było, to groźba
nieuchronnego ataku, z tytułu produkcji reaktora nie występowała.
Przykład 12.13
Zastanówmy się teraz, czy test Caroline zdaje sytuacja ataku USA na Irak w 2003 roku. Przypomnijmy,
że USA zdecydowały się na operację militarną, ponieważ uważały, że reżim iracki dysponuje bronią
masowego rażenia.
Odp.: Otóż sytuacja ataku USA na Irak, nie spełnia warunków legalności anticipatory self-defense,
ponieważ faktyczne posiadanie broni masowego rażenia przez iracką armię nie było udowodnione
ponad wszelką wątpliwość. Jak pamiętamy amerykanie broni takiej nie znaleźli. W związku z tym atak
Stanów należy uznać za nielegalny, choć społeczność międzynarodowa uznała go za słuszne
posunięcie, gdyż reżim Saddama Husseina stwarzał zagrożenie bez względu na to, czy posiadał broń
masowego zniszczenia, czy też nie. Można tu mówić o przykładzie preemptive self-defense
(samoobrony wyprzedzającej).
Jedynym w historii przykładem legalnej samoobrony wyprzedzającej napaść zbrojną (anticipatory
self-defense) była wojna sześciodniowa, czyli wojna izraelsko-arabska stoczona pomiędzy Izraelem a
Egiptem, Jordanią i Syrią w 1967 roku. W wojnę zaangażowały się także inne arabskie państwa: Irak,
Arabia Saudyjska, Kuwejt i Algieria. Konflikt miał bardzo skomplikowaną genezę. Dla nas istotne jest
to, że Izrael przeprowadził atak wyprzedzający w warunkach, gdy spełnione były wszystkie kryteria
legalności anticipatory self-defense, przede wszystkim ruchy wojsk egipskich wskazywały, że atak na
Izrael jest nieunikniony oraz jest kwestią godzin. Działania wojenne rozegrały się w dniach 5 czerwca
1967 – 10 czerwca 1967.
Samoobrona
Samoobrona zbiorowa
Samoobrona indywidualna
Na mocy
ad hoc – na
postanowień
podstawie
traktatu
prośby o pomoc
Dozwolona przez prawo międzynarodowe (w tym Art. 51. KNZ) samoobrona może mieć charakter:
a) Indywidualny, – gdy państwo będące ofiarą zbrojnej napaści samo odpiera atak.
b) Zbiorowy, – gdy państwo będące ofiarą zbrojnej napaści prosi o udzielenie mu pomocy
militarnej inne państwo, a to ostatnie pomocy udziela. Sens kolektywnego działania w
samoobronie polega na tym, ze podejmowane jest ono w sytuacji, w której dokonanie aktu
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
agresji przeciwko państwu stronie traktatu jest kwalifikowane, jako akt agresji skierowany
przeciwko innemu lub wszystkim stronom porozumienia.
Udzielenie pomocy państwu napadniętemu (w ramach samoobrony zbiorowej) oparte może być o:
a) zobowiązanie traktatowe, np.
Art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego
„Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej
będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeżeli taka zbrojna napaść
nastąpi, to każda z nich, w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony,
uznanego na mocy artykułu 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom
napadniętym, podejmując niezwłocznie, samodzielnie jak i w porozumieniu z innymi Stronami
działania, jakie uzna za konieczne, łącznie z użyciem siły zbrojnej w celu przywrócenia i utrzymania
bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego. [...]”
Przykład 12.14
Czy powyższy artykuł Paktu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty) faktycznie gwarantuje
bezpieczeństwo RP, która jest jego sygnatariuszem, w przypadku napaści zbrojnej?
Odp.: Otóż nie do końca. Artykuł stanowi, iż strony podejmą „działania jakie uznają za konieczne”.
Zatem w przypadku agresji na Polskę inne państwa NATO mogą udzielić zarówno wsparcia
militarnego, jak również ograniczyć się do wsparcia moralnego. Wiele będzie zależało od układu sił i
interesów.
W gwoli ścisłości należy dodać, że kilka lat temu państwa podpisały dokument polityczny (a więc
niemający mocy prawnej), z którego wynika, że w przypadku ataku na jakikolwiek kraj Paktu
pozostałe państwa udzielą koniecznej pomocy zbrojnej.
b) prośbę o pomoc wystosowaną przez legalny rząd w przypadku napaści z zewnątrz. Prawo
międzynarodowe pozwala na dokonanie interwencji w konflikcie czysto wewnętrznym na
zaproszenie legalnego rządu, o ile jednak interwencja taka nie narusza prawa narodu do
samostanowienia (zwłaszcza prawa narodu do wyboru pożądanej przezeń formy rządów).
Zabroniona wydaje się zatem interwencja w konfliktach wewnętrznych:
Które osiągnęły poziom wojny domowej, oraz
Strona działająca przeciwko dotychczasowym władzom sprawuje efektywną kontrolę nad
istotną częścią terytorium danego państwa, oraz
Znajduje poparcie wśród miejscowej ludności.
Przykład 12.15
Wspólnota Rozwoju Afryki Południowej – WRAP - (Southern African Development Community) to
organizacja międzynarodowa założona przez rządy dziewięciu południowoafrykańskich krajów:
Angoli, Botswany, Lesotho, Malawi, Mozambiku, Suazi, Tanzanii, Zambii i Zimbabwe. W późniejszych
latach dołączyły się: Demokratyczna Republika Konga, Mauritius, Namibia, Seszele i Republika
Południowej Afryki. W 1998 roku przeprowadziła ona, przy użyciu wojsk RPA, w Lesotho, operację
zbrojną tłumienia zamieszek, w ramach wykonywania prawa do samoobrony zbrojnej.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Choć Lesotho jest enklawą w ramach RPA, to jest niepodległym państwem. Korzystając z
suwerenności w 1998 roku przeprowadzono tam wybory parlamentarne. Wygrała je partia rządząca
miażdżącą przewagą głosów. Na 80 mandatów rządzącym przypadło 79. Ten wynik bardzo nie
spodobał się silnej opozycji, która uznała wybory za sfałszowane. W związku z tym w ramach WRAP
utworzono komisję śledczą mającą zbadać przebieg wyborów i autentyczność wyników. Na jej czele
stanął sędzia będący obywatelem RPA. Komisja w toku swoich prac ustaliła, że podczas wyborów
miało miejsce wiele nieprawidłowości jednak wyniki są ważne. To oczywiście na dobre rozwścieczyło
opozycję, która wyprowadziła ludzi na ulicę. Ponadto młodzi oficerowi armii Lesotho przeprowadzili
przewrót, odbierając dowództwo starszym oficerom, którzy sprzyjali rządzącym. W efekcie opozycja
przejęła władzę w kraju. Odsunięci od władzy oficerowie zostali wydaleni z kraju, a następnie udali się
do RPA. W RPA poprosili o pomoc w trybie samoobrony zbrojnej. W związku z tą prośbą wojska RPA
uzupełnione przez zaciąg sił zbrojnych z Botswany dokonały w Lesotho interwencji tłumiącej
opozycyjny zryw, powołując się na wykonywanie prawa do samoobrony na podstawie Art. 51. KNZ 5.
Czy takie uzasadnienie operacji w Lesotho jest poprawne z punktu widzenia zapisów Art. 51. KNZ?
Odp.: Nie, ponieważ w Lesotho nie doszło do napaści z zewnątrz, ale do wewnętrznego przewrotu. W
takiej sytuacji Art. 51. KNZ nie jest właściwym. Przypomnijmy, że prawo do samoobrony na jego mocy
przysługuje wyłącznie wówczas, gdy do napaści na państwo członkowskie dochodzi z zewnątrz.
Ponadto interwencja jest mocno kontrowersyjna w związku z konfliktem wewnętrznym w Lesotho,
którego skala była poważna i w którym siły opozycyjne miały silny mandat społeczny (ale trudno
powiedzieć, czy większości społeczeństwa) Ponadto problematyczne jest to, czy oficerów wydalonych
z kraju można uznawać za przedstawicieli rządu, którzy skutecznie mogą prosić o pomoc zbrojną.
Przykład 12.16
Węgierska jesień ludów.
Po wybuchu rewolucji węgierskiej w 1958 roku premierem rządu tego państwa został Imre Nagy. Był
on członkiem komunistycznej partii Węgier. Węgry po WWII podobnie jak Polska znalazły się za
żelazną kurtyną w strefie wpływów ZSRR. Nagy, choć był komunistycznym politykiem, to popierał
demokratyczne reformy na Węgrzech, polegające na budowie struktur wolnego rynku, a także
stopniowego uniezależniania się od ZSRR. Jego postulaty zaczęły stopniowo zyskiwać coraz większe
poparcie społeczne. To spotkało się ze sprzeciwem tzw. betonu partyjnego Komunistycznej Partii
Węgier. Kiedy komunistom zaczęła grozić utrata władzy poprosili oni o interwencję zbrojną ZSRR.
Trzeba zaznaczyć, że z prośbą o interwencję nie zwrócił się rząd, ale partia komunistyczna. Premier
Nagy apelował o wsparcie państw zachodnich, lecz ono nie nadeszło. Do Węgier przybyły wojska
ZSRR i krwawo stłumiły demonstracje obywateli tego państwa popierających reformy Nagyego. Sam
premier obawiając się śmierci udał się do ambasady jugosłowiańskiej, gdzie poprosił o azyl, którego
następnie mu udzielono. Nowe komunistyczne władze Węgier podstępem wywabiły Nagyego z
ambasady, udzielając gwarancji tzw. „listu żelaznego”. Gdy premier przekroczył próg placówki
dyplomatycznej został aresztowany. Jego ciało znaleziono w śmietniku. Imre Nagy miał nogi i ręce
skrępowane drutem kolczastym. Czy w świetle przedstawionych wyżej warunków interwencji
wewnątrz państwa, na jego prośbę, interwencja wojsk ZSRR na Węgrzech była legalna?
5
Konkretnie chodzi tutaj o samoobronę zbiorową ad hoc.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Odp.: Nie, ponieważ o interwencję może poprosić wyłącznie legalny6 rząd państwa. W opisanej
sytuacji z prośbą o interwencję zwróciła się partia komunistyczna. Można oczywiście dyskutować, czy
sytuacja na Węgrzech spełniała któryś z warunków zabraniających interwencji wewnętrznej tzn. czy
konflikt miał rozmiary wojny domowej, czy opozycja sprawowała władze na większości terytorium
Węgier oraz czy posiadała poparcie większości społeczeństwa.
Gdyby natomiast założyć, że sytuacja jest odwrotna – tzn. że rząd jest przeciwny reformom a opozycja
wszczyna niebezpieczne zamieszki, to rząd Węgierski mógłby się zwrócić z prośbą o pomoc zbrojną do
ZSRR i jego interwencja byłaby wówczas legalna. Jednak legalność trwałaby tak długo, jak armia
czerwona nie łamałaby praw człowieka – np. wynikających z Konwencji Genewskich, choćby poprzez
strzelanie do cywilów.
Przykład 12.17
Przypomnijmy przykład 7.4 sprzed kilku wykładów
Dnia 28 czerwca 2009 roku prezydent Hondurasu Manuel Zelaya został siłą usunięty z urzędu i
deportowany do Kostaryki. Zamach stanu (prima facie niezgodny z Konstytucją) miał związek ze
zorganizowaniem przez prezydenta referendum, którego przedmiotem była zmiana ustawy
zasadniczej w tym zakresie, by możliwa była reelekcja urzędującej głowy państwa. Konstytucja nie
pozwalała jednak na jakiekolwiek zmiany w tej mierze. Co więcej stanowiła ona, że nawet próba
zmiany jej zapisów dotyczących zakazu reelekcji jest zbrodnią stanu. A zatem sam Zelaya, organizując
referendum, naruszył Konstytucję. W dniu referendum prezydenta pojmano i pocztą lotniczą wysłano
na Kostarykę.
Nadmienić należy, że zamach stanu popierało (uznając go za legalny) nie tylko wojsko, ale również
znaczna część mieszkańców Hondurasu, Kongres (władza ustawodawcza) i Sąd Najwyższy (władza
sądownicza).
Mimo tego Zaleya powrócił do Hondurasu, ale w obawie przed pojmaniem schronił się w ambasadzie
Brazylii, gdzie poprosił o azyl, którego mu następnie udzielono. Wiemy już, że udzielanie azylu, co do
zasady, jest niezgodne z prawem międzynarodowym. W związku z tym tymczasowy rząd Hondurasu
skierował przeciw Brazylii wniosek do MTS. Zaznaczyć trzeba, ze władze Brazylii nie uznawały nowego
rządu Hondurasu. MTS stanąłby w tej sytuacji przed koniecznością rozstrzygnięcia bardzo istotnej
kwestii. Mianowicie czy rząd, którego nie uznaje dane państwo, może przeciw temu państwu
skutecznie złożyć skargę do MTS. Ostatecznie MTS nie musiał rozstrzygać w tej sprawie, gdyż
Honduras wycofał swój wniosek.
Przykład 12.18
Wyspy Tonga to małe państwo leżące na archipelagu o tej samej nazwie, w Polinezji na południowym
Pacyfiku, położone w jednej trzeciej drogi pomiędzy Nową Zelandią a Hawajami, na południe od
Samoa, na wschód od Fidżi. W 2006 roku miały tam miejsce gwałtowne demonstracje i zamieszki.
Studenci wyszli na ulicę by wyrazić swoją dezaprobatę dla polityki rządu i sytuacji ekonomicznej w
kraju. Rozruchy były tak poważne, ze rząd nie mogąc ich stłumić własnymi siłami poprosił Australię
oraz Nową Zelandię o przysłanie oddziału kilkuset żołnierzy, którzy mieliby pomoc miejscowym siłom
w przywróceniu porządku. Australia i Nowa Zelandia udzieliły pomocy, o którą prosił rząd Wysp
Tonga. Czy ta interwencja była zgodna z prawem międzynarodowym?
6
Za legalny uznaje się taki rząd, który został powołany zgodnie z procedurami konstytucji danego państwa.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Odp.: Tak, ponieważ o interwencję zbrojną poprosił legalny rząd. W związku z tym nie było mowy o
ograniczeniu suwerenności wysp Tonga.
Niezwykle problematyczna jest dopuszczalność użycia siły zbrojnej w przypadkach, które nie są
wyraźnie wymienione w Karcie Narodów Zjednoczonych. Np:
a) Współcześnie, bez większych oporów ze strony państw trzecich, akceptowana jest interwencja
zbrojna, której celem jest ochrona obywateli własnych, którym odmawiany jest w sposób
dramatyczny ochrona standardu minimalnego traktowania cudzoziemców. W istocie jest to
tolerowany akt samopomocy.
Przykład 12.19
[Pochodzi ze skryptu]
Incydent w Entebbe (1976 rok)
Samolot pasażerski francuskich linii lotniczych został uprowadzony w czasie lotu z Izraela do Francji.
Terroryści (z Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny i Frakcji Czerwonej Armii) skierowali statek
powietrzny do portu Entebbe w Ugandzie. Żądali m. in. wypuszczenia na wolność osób osadzonych w
więzieniach.
Władze ugandyjskie nie podjęły żadnych efektywnych działań w celu uwolnienia zakładników
(pozwoliły natomiast, by do porywaczy dołączyli ich wspólnicy przebywający w Ugandzie).Przyczyniła
się do tego postawa prezydenta Ugandy Idi Amina, który był nieprzychylny Francji (łagodnie rzecz
ujmując).
Oddział komandosów izraelskich przeprowadził (bez zgody władz ugandyjskich) skuteczną akcję
uwolnienia zakładników.
b) Bardzo kontrowersyjna jest kwestia dopuszczalności tzw. interwencji humanitarnej. Chodzi tu
o przypadki, w których bez - upoważnienia RB ONZ - państwo bądź grupa państw używa siły na
terytorium innego państwa bez jego zgody, wskazując, że jest to konieczne dla zapobieżenia
katastrofie humanitarnej, bądź dla zapobieżenia eskalacji katastrofy humanitarnej.
Dochodzi tutaj do bardzo wyraźnego konfliktu względów moralnych z treścią Karty Narodów
Zjednoczonych, która interwencji takiej wyraźnie nie dopuszcza. Dodatkowym elementem
wymagającym tu uwzględnienia będzie konieczność zapobieżenia nadużywaniu uprawnienia do
interwencji.
Przykład 12.20
Hostages Crisis
W 1979 roku grupa islamskich powstańców wtargnęła do ambasady USA w Teheranie biorąc jako
zakładników personel placówki. Prezydent USA Jimmy Carter zdecydował się na przeprowadzenie w
Iranie zbrojnej operacji uwolnienia zakładników. Operacja ta zakończyła się fiaskiem. Do Iranu USA
chciały wysłać 8 śmigłowców. Pierwszy zepsuł się jeszcze na ziemi, drugi tuż po starcie, trzeci spadł na
ziemię już w Iranie, czwarty armia USA straciła podczas odwrotu na skutek zderzenia z samolotem
transportowym. Czy operacja USA w Iranie była legalna w świetle rozpatrywanych przepisów prawa
międzynarodowego?
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
Odp.: Otóż nie. Sytuacja ta wydaje się być podobna do opisanej w przykładzie 12.19, jednak tak nie
jest. Zauważmy, że w Rwandzie władze tego kraju nie tylko nie starały się uwolnić zakładników, ale
wręcz pomagały terrorystom. W przypadku Iranu, miejscowe władze podejmowały różne wysiłki
mające na celu pomoc zakładnikom.
Przykład 12.21
28 września 2008 roku w Pakistanie został uprowadzony polski geolog. Porwania dokonały zbrojne
grupy związana z Al-Kaidą. Czy w tej sytuacji zgodnie z prawem międzynarodowym RP mogła wysłać
do Pakistanu swoich komandosów w celu uwolnienia porwanego?
Odp.: Nie, ponieważ władze Pakistanu podejmowały działania mające na celu uwolnienie Polaka.
Przykład 12.22
Ludobójstwo w Rwandzie to masakra osób pochodzenia Tutsi dokonana przez ekstremistów Hutu
(przede wszystkim z bojówek Interahamwe i Impuzamugambi) w Rwandzie w ciągu około 100 dni od
6 kwietnia do lipca 1994 roku. Jej ofiarą padło, według szacunków, od 800 000 do 1 071 000 ludzi.
Ludobójstwo to, wyróżniające się niespotykaną liczbą ludzi zamordowanych w tak krótkim czasie,
stało się prawdopodobnie największą porażką ONZ w historii jej istnienia. Pomimo wszelkich danych
jakie udało się zebrać przed wybuchem konfliktu i pomimo aktualnych relacji w mediach, gdy
ludobójstwo już się rozpoczęło, państwa zachodnie (w szczególności USA, Francja, Belgia i Wielka
Brytania) w żaden sposób nie zainterweniowały, aby mu zapobiec. Czy te państwa na gruncie prawa
międzynarodowego miały prawo podjąć interwencję zbrojną?
Odp.: Nie, ponieważ nie istnieje w KNZ żaden zapis który pozwalałby na użycie siły zbrojnej w opisanej
sytuacji. Nie można było zastosować ani art. 107, ani art.41. ani art. 51.. Pierwsze dwa w ogóle nie
odnoszą się do zaistniałej sytuacji, z kolei samoobrona w majestacie Art. 51. nie byłaby legalna, bo
art. ten w tym przypadku podmiotowo dotyczy Rwandy, a nie USA, Francja, Belgia i Wielka Brytania.
Rwanda nie poprosiła o pomoc innych państw.
Można tylko powtórzyć, że dochodzi tutaj do bardzo wyraźnego konfliktu względów moralnych z
treścią Karty Narodów Zjednoczonych, która interwencji takiej wyraźnie nie dopuszcza. Dodatkowym
elementem wymagającym tu uwzględnienia będzie konieczność zapobieżenia nadużywaniu
uprawnienia do interwencji. Dlatego też, choć cel interwencji w takiej sytuacji jest jak najbardziej
szczytny, to w KNZ nie zapisano artykułów umożliwiających interweniowanie, w obawie, że mogą one
stać się furtką do realizowania partykularnych interesów państw, co destabilizowałoby pokój
międzynarodowy.
Przykład 12.23
Art. 1, ust. 1-4 Protokołu dodatkowego do Konwencji Genewskich z 1949 r., z 1977 roku7.
1. Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują się do przestrzegania i zapewnienia
przestrzegania niniejszego protokołu we wszelkich okolicznościach.
7
Na wykładzie p. dr był uprzejmy wspominać o Art. 4 ust. 1-4, ale to była najwyraźniej pomyłka w przepisywaniu,
gdyż Art. 4 nie dość, że nie mówi nic o konfliktach, to nawet nie posiada czterech ustępów.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VII – Dopuszczalność użycia siły zbrojnej
2. W przypadkach nie objętych niniejszym protokołem i innymi umowami międzynarodowymi
osoby cywilne i kombatanci pozostają pod ochroną i władzą zasad prawa międzynarodowego
wynikających z ustalonych zwyczajów, zasad humanizmu oraz wymagań powszechnego
sumienia.
3. Niniejszy protokół, który uzupełnia Konwencje genewskie z dnia 12 sierpnia 1949 r. o ochronie
ofiar wojny, ma zastosowanie w sytuacjach, o jakich mowa we wspólnym dla tych Konwencji
artykule 2.
4. Sytuacje, o jakich mowa w ustępie poprzednim, obejmują konflikty zbrojne, w których ludy
walczą przeciw panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciw reżimom rasistowskim,
wykonując swe prawo do samostanowienia zawarte w Karcie Narodów Zjednoczonych oraz w
Deklaracji w sprawie zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i
współpracy między państwami, zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych.
Generalnie Konwencje Genewskie są zbiorami przepisów, które mają chronić ofiary wojen – jeńców,
rannych, cywilów. Przytoczony wyżej art. odnosi się do zakresu stosowania konwencji oraz protokołu.
Dla rozważanego przez nas problemu istotny jest ust. 4, który mówi o konflikcie, w którym ludy
państw kolonialnych walczą przeciw panowaniu metropolii. Czy zatem wynika z tego, że prawo
międzynarodowe dopuszcza użycie siły zbrojnej przez kraje kolonialne w zrzuceniu z siebie jarzma
metropolii?
Odp.: Tak, prawo międzynarodowe dopuszcza w pewnych przypadkach użycie siły zbrojnej wówczas,
gdy państwo kolonialne pragnie uwolnić się spod władzy metropolii. Jednak pamiętać trzeba, że to
prawo przysługuje wyłącznie państwom kolonialnym. W żadnym wypadku nie odnosi się do regionów
autonomicznych – jak np. Katalonia i Baskonia w Hiszpanii, czy Osetia Płd. i Abchazja w Gruzji. W
związku z tym, np. mieszkańcy Osetii nie mogą zgodnie z prawem wystąpić zbrojnie przeciw Gruzji.
[Temat „Mechanizmy kontroli zbrojeń” należy opracować samodzielnie]
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)