Fragment notatki:
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
W rozumieniu prawa międzynarodowego państwem jest podmiot, który spełnia łącznie cztery
podstawowe warunki:
1) Każde państwo musi mieć stałą ludność. Podkreślić należy, że zasadniczo nie ma znaczenia
liczba ludności. Ten warunek spełniają zatem zarówno Chiny (1,26 mld), jak i Republika Nauru
(wyspa Pacyfiku) położona na północny zachód od Australii (ok. 11 tyś. mieszkańców). Nie
spełnia go natomiast Antarktyda.
2) Każde państwo musi mieć określone terytorium. Należy wskazać tu, że:
a) przyjmuje się, iż powinno to być terytorium lądowe, nie zaś twór w całości sztuczny.
Na marginesie dodać wypada, że prawo międzynarodowe nie zabrania państwom – co do zasady –
powiększania swojego terytorium w sposób sztuczny (np. Palm Islands w Zjednoczonych Emiratach
Arabskich. Sztuczne wyspy nie mają jednak własnego morza terytorialnego, ani nie wpływają na
kształt morza terytorialnego państwa nadbrzeżnego;
b) rozmiar terytorium nie ma znaczenia;
c) ten warunek może spełniać także podmiot, którego granice nie są ostatecznie ustalone
(np. Izrael po ogłoszeniu deklaracji niepodległości).
3) Każde państwo musi mieć rząd. Forma rządu nie ma znaczenia, istotne jest natomiast, by
istniała władza wykonująca funkcje rządowe i faktycznie zdolna do reprezentowania państwa
w stosunkach międzynarodowych. Spełnienie tego kryterium jest konieczne w przypadku
powstania nowego państwa. Natomiast w przypadku państwa już istniejącego, w praktyce
przyjmuje się, że nie przestaje ono istnieć nawet w przypadku przedłużających się okresów
braku efektywnej władzy. Także okupacja całości terytorium danej jednostki nie oznacza eo
ipso, że państwo przestało istnieć. Przykładem może być okupacja Iraku przez wojska
koalicyjne w 2003 roku.
4) Państwem jest jedynie taka jednostka, która jest prawnie niezależna (jest suwerenna,
niepodległa), tzn. może prowadzić swoje stosunki międzynarodowe w wybrany przez siebie
sposób (np. zawierać traktaty, utrzymywać stosunki dyplomatyczne, przystępować do
organizacji międzynarodowych) a żadne inne państwo nie ma mocy prawnej (w odróżnieniu
od zdolności faktycznej), by temu przeszkodzić.
Brak jest jednak precyzyjnego „testu” prawnego pozwalającego ocenić, czy warunek ten jest
spełniony. Kryterium suwerenności (niepodległości) jest zatem niezwykle trudne do
zobiektywizowania.
Przykład 6.9
[Pochodzi ze skryptu]
Przykłady dotyczące ograniczania prawnej niezależności
A) W 1949 roku został zawarty traktat o przyjaźni między Bhutanem a Indiami, który w art. 2
stanowił, że: „Rząd indyjski zobowiązuje się nie ingerować w wewnętrzne sprawy Bhutanu. Ze
swej strony Rząd Bhutanu wyraża zgodę na kierowanie się (to be guided) radą Rządu Indii w
swych stosunkach zagranicznych”.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Czy Bhutan jest “prawnie niezależny”, a zatem, czy jest “państwem” w rozumieniu prawa
międzynarodowego?
Współcześnie nie ma wątpliwości, że wynikające z art. 2 powołanego układu ograniczenie
niezależności Bhutanu jest na tyle niewielkie, że nie można kwestionować, że jest on państwem.
(Traktat z 1949 roku już nie obowiązuje. Zastąpiony został układem o przyjaźni z 2007 roku).
B) W latach siedemdziesiątych XX w. Północne Mariany (wsypy leżące na Pacyfiku) zawarły ze
Stanami Zjednoczonymi: Covenant to Establish a Commonwealth of the Northern Mariana
Islands in Political Union with the United States of America. Zgodnie z jego postanowieniami:
[Północne Mariany są terytorium samorządnym, ale pozostającym w unii politycznej
ze Stanami Zjednoczonymi oraz pod suwerennością Stanów Zjednoczonych] The
Northern Mariana Islands […] will become a self-governing commonwealth […], in
political union with and under the sovereignty of the United States of America.
[Stany Zjednoczone ponoszą całkowitą odpowiedzialność za sprawy związane ze
stosunkami zagranicznymi oraz za sprawy obrony Północnych Marianów] The United
States will have complete responsibility for and authority with respect to matters
relating to foreign affairs and defense affecting the Northern Mariana Islands.
[Konstytucja Północnych Marianów zostanie przedłożona do zatwierdzenia rządowi
Stanów Zjednoczonych, który przeanalizuje ją pod kątem zgodności m. in. Z
odpowiednimi przepisami prawa Stanów Zjednoczonych] The Constitution [of the
Northern Mariana Islands] will be submitted to the Government of the United States
for approval on the basis of its consistency with this Covenant and those provisions of
the Constitution, treaties and laws of the United States to be applicable to the
Northern Mariana Islands”.
W tym przypadku oczywiste wydaje się, że Północne Mariany pozostają terytorium ściśle, z prawnego
punktu widzenia, zależnym od USA. Nie można zatem traktować ich jako odrębnego państwa w
rozumieniu prawa międzynarodowego.
W związku z powyższymi rozważaniami nasuwa się pytanie, kto (jaka instytucja/jaki organ) decyduje
o tym, czy dany podmiot jest państwem, czy też nie. Intuicyjnie wydaje się, że takie kompetencje ma
Rada Bezpieczeństwa ONZ ale w istocie tak nie jest.
Uznanie za państwo
O tym, czy wszystkie kryteria państwowości są w danym przypadku spełnione, decyduje każde
państwo z osobna, deklarując uznanie innego podmiotu za państwo. Należy przy tym dodać, że w
związku z rozpadem byłej Jugosławii, państwa Wspólnoty Europejskiej sformułowały dodatkowe
kryterium uznania za państwo: poszanowanie zasady praworządności, demokracji i podstawowych
praw człowieka.
Fakt nieuznawania za państwo w zasadzie wyklucza współpracę międzyrządową i dyplomatyczną.
Jednostka powszechnie nieuznawana za państwo:
Nie zawiera z nikim traktatów,
Nie utrzymuje z nikim stosunków dyplomatycznych,
Nie jest członkiem organizacji międzynarodowych,
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Paszporty wystawiane przez taką jednostkę mogą nie być honorowane przy przekraczaniu
granic.
Z drugiej strony jednak, samo uznanie nie jest dodatkowym kryterium państwowości – uznanie nie
ma charakteru konstytutywnego dla państwowości. Tzn. podmiot nieuznawany za państwo (nawet
powszechnie nieuznawany) jest państwem w świetle prawa międzynarodowego i prawu temu
podlega, jeżeli tylko obiektywnie spełnia opisane wyżej kryteria państwowości.
Deklaracja w przedmiocie uznania państwa ma zatem charakter:
a) Polityczny, tzn. akt uznania za państwo nie rodzi w zasadzie żadnych praw ani obowiązków
między zainteresowanymi poza tym, że uznający nie może (co do zasady) kwestionować
państwowości uznanego wcześniej podmiotu;
b) Nieobowiązkowy, tzn. w żadnym przypadku nie ma obowiązku uznania.
Przykład 7.1
Nie tak dawno temu istniał sobie twór, zwany Rodezją Płd. Jest to kolonia brytyjska, która dziś znana
jest jako państwo o nazwie Zimbabwe. W 1965 roku na terytorium Rodezji Płd. ukonstytuował się
rząd, który proklamował niepodległość państwa. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
podjęło rezolucję, nierodzącą skutków prawnych, stanowiącą, że kraje Rodezja za państwo uznawana
być nie może. Takie postępowanie ONZ wynikało z faktu, iż prezydentem Rodezji został Ian Smith,
który zadeklarował chęć wprowadzania na terytorium tego państwa apartheidu.
Przykład 7.2
Nieco inna historia miała miejsce w Panamie. Otóż ten wolny dziś kraj do 1903 roku pozostawał pod
protektoratem kolumbijskim. W 1903 roku w Kolumbii wybuchło powstanie na rzecz ustanowienia
wolnej Panamy. W jego wyniku Panama proklamowała niepodległość. 14 dni później, gdy przyszłość
niepodległej Panamy wciąż nie była pewna USA oficjalnie uznały Panamę jako państwo.
Pytanie brzmi, jaki zarzut można postawić takiemu postępowaniu USA?
Odp.: Otóż USA de facto, poprzez akt uznania, wmieszały się w sprawy wewnętrzne Kolumbii.
Amerykanie zaryzykowali naruszenie prawa międzynarodowego, gdyż mieli w tym poważny interes.
Panama udzieliła im koncesji w użytkowaniu Kanału Panamskiego.
Prawo międzynarodowe ogranicza natomiast dopuszczalność uznania o tyle, że:
a) Zakazuje uznawania sytuacji nielegalnych (z bezprawia nie może bowiem wynikać
uprawnienie: ex iniuria ius non oritur), np. zakazuje uznania państwa utworzonego w wyniku
zbrojnej agresji lub państwa, którego nowy rząd wprowadza w życie politykę segregacji
rasowej;
b) Zakazuje uznania przedwczesnego, tzn. takiego uznania, które w kontekście szczególnego
sposobu powstania nowego państwa (np. secesja, wojna domowa) może być uznane za
bezprawne wtrącanie się w wewnętrzne sprawy innego państwa.
Np. wielu komentatorów wskazuje, że uznanie Chorwacji za państwo przez poszczególnych członków
Wspólnoty Europejskiej (dnia 15 stycznia 1992 roku) było przedwczesne, jako że władze chorwackie
kontrolowały zaledwie 1/3 terytorium.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Jest godne podkreślenia, że uznania udzielonego niezgodnie z prawem międzynarodowym nie
dotyczy zakaz wycofywania. Np. wielu członków społeczności międzynarodowej uznało w 1935 roku
aneksję Abisynii przez Włochy, dokonaną w wyniku aktu agresji zbrojnej. Cofnięcie uznania zostało
dokonane m. in. na gruncie traktatu pokojowego zawartego z Włochami w 1947 roku.
W powyższym akapicie dostrzec można przejawy działania zasady rebus sic stantibus (ponieważ
sprawy przybrały taki obrót), również w odniesieniu do jednostronnego aktu państwa jakim jest
uznanie.
Przykład 7.3
W 2008 roku RP uznała niepodległość Kosowa. Przypuśćmy, że w roku 2011 Kosowo wypowiada
wojnę Polsce. Czy jest to przesłanka do wycofania uznania?
Odp.: Nie. Przypomnijmy, że zdaniem Komisji Prawa Międzynarodowego w przypadku aktów
jednostronnych na „zasadniczą zmianę okoliczności” (dla cofnięcia oświadczenia) powołać się można
wówczas, gdy:
a)
Doszło do zasadniczej zmiany okoliczności w stosunku do tych, które istniały w chwili złożenia
oświadczenia, a zmiana ta nie była przewidziana przez składającego oświadczenie.
Zasadnicza zmiana to taka, która godzi w istnienie lub żywotny rozwój strony składającej
oświadczenie i powiększa ciężar zobowiązań, które mają być wykonane do takiego stopnia, który
czyni wykonanie zasadniczo różnym od pierwotnie przewidywanego, oraz
b)
Istnienie tej (zmienionej później) okoliczności stanowiło istotną podstawę złożenia
oświadczenia.
W obliczu powyższego pokojowe nastawienie Kosowa w chwili uznania go za państwo przez RP nie
było przesłanką uznania. Kosowo spełniało 4 warunki państwowości i dlatego za państwo uznane
zostało. W tym zakresie sytuacja nie uległa zmianie.
Od uznania za państwo należy odróżnić uznanie rządu. Oznacza ono, że uznający traktuje uznawany
rząd za władny do reprezentowania danego państwa w stosunkach międzynarodowych. Problem
uznania rządu pojawia się jedynie w sytuacjach nadzwyczajnych, np. niekonstytucyjnej zmiany władzy
w państwie.
Powszechnie przyjmuje się, że jedynym kryterium uznania rządu jest jego efektywność.
Niedozwolone jest jednocześnie uznanie przedwczesne oraz uznanie sytuacji nielegalnej.
Obecnie pojawia się tendencja do nieuznawania rządów, które doszły do władzy w związku z
naruszeniem zasad demokracji (trudno jednak mówić jeszcze o normie zakazującej uznania rządu w
takim przypadku).
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Przykład 7.4
[Pochodzi ze skryptu]
Zamach stanu w Hondurasie
Dnia 28 czerwca 2009 roku prezydent Hondurasu Manuel Zelaya został siłą usunięty z urzędu i
deportowany do Kostaryki. Zamach stanu (prima facie niezgodny z Konstytucją) miał związek ze
zorganizowaniem przez prezydenta referendum, którego przedmiotem była zmiana ustawy
zasadniczej w tym zakresie, by możliwa była reelekcja urzędującej głowy państwa. Konstytucja nie
pozwalała jednak na jakiekolwiek zmiany w tej mierze. Co więcej stanowiła ona, że nawet próba
zmiany jej zapisów dotyczących zakazu reelekcji jest zbrodnią stanu. A zatem sam Zelaya, organizując
referendum, naruszył Konstytucję. W dniu referendum prezydenta pojmano i pocztą lotniczą wysłano
na Kostarykę.
Jego miejsce zajął (tymczasowo) dotychczasowy przewodniczący Kongresu Rigoberto Micheletti.
Zgromadzenie Ogólne ONZ w rezolucji z dnia 1 lipca 2009 roku stwierdziło swoje „głębokie
zaniepokojenie załamaniem porządku demokratycznego, prowadzącego m. in. Do zagrożenia
demokracji oraz rządów prawa w Hondurasie”. Podjęło decyzję (niewiążącą prawnie) by państwa nie
uznawały innych rządów Hondurasu niż ten, na którego czele stał obalony Prezydent.
Nadmienić należy, że zamach stanu popiera (uznając go za legalny) nie tylko wojsko, ale również
znaczna część mieszkańców Hondurasu, Kongres (władza ustawodawcza) i Sąd Najwyższy (władza
sądownicza).
Decyzję ONZ można tłumaczyć uznawaniem przez organizację prawa narodów do demokracji. Jednak
dziś ciągle wątpliwe jest, czy prawo to w istocie stanowi element prawa międzynarodowego
publicznego.
Konstytucja Arabii Saudyjskiej
Art. 1:
The Kingdom of Saudi Arabia is a sovereign Arab Islamic state with Islam as its religion; God's Book
and the Sunnah of His Prophet, God's prayers and peace be upon him, are its constitution, Arabic is its
language and Riyadh is its capital.
[Królestwo Arabii Saudyjskiej jest suwerennym państwem arabskim z islamem jako religią, księgą Boga (Stary Testament
Biblii) oraz Sunną Jego Prorokiem (najprawdopodobniej chodzi tu o Mahometa), wyznawcami Boga, niech pokój będzie z
nimi oraz ich konstytucją. Arabski jest jego językiem a Rijad stolicą]
Art. 23
The state protects Islam; it implements its Shari'ah; it orders people to do right and shun evil; it fulfills
the duty regarding God's call.
[Królestwo broni islamu i stosuje szariat. Nakazuje ludziom postępować dobrze i unikać zła. Wypełnia obowiązki wynikające
z boskich nakazów.]
Art. 24
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
The state works to construct and serve the Holy Places; it provides security and care for those who
come to perform the pilgrimage and minor pilgrimage in them through the provision of facilities and
peace.
[Królestwo pracuje nad budową i utrzymaniem świętych miejsc. Zapewnia bezpieczeństwo i opiekę tym, którzy pielgrzymują,
poprzez udostępnienie obiektów oraz gwarantowanie pokoju ].
Konstytucja Arabii Saudyjskiej w dużej mierze oparta jest na zasadach Koranu i Szariatu. To sprawia,
że prawo tego państwa może być niezrozumiałe dla przedstawicieli innych kultur. Czy Europejczyk
może być w Arabii Saudyjskiej skazany za dopuszczenie się przestępstwa przeciw zasadom Koranu?
Podobne wątpliwości rodzą kary wymierzane za przestępstwa. Np. za czarnoksięstwo winny
popełnienia czynu zostaje ścięty. Powszechne są kary śmierci przez ukamienowanie. W Iranie
egzekucje w ten sposób przeprowadzane są m.in. za przestępstwa takie jak apostazja, cudzołóstwo,
rozbój zbrojny.
Czy takie kary są zgodne z prawem międzynarodowym? Czy irański wymiar sprawiedliwości łamie
prawo międzynarodowe orzekając takie kary w stosunku do np. Europejczyków?
Swego czasu pewien Niemiec w Iranie właśnie dopuścił się cudzołóstwa. Został pojmany, osądzony i w
efekcie skazany na karę śmierci. Tej ostatecznie nie wykonano, ale tylko dlatego, że obywatel RFN
zgodził się przyjąć Islam i wstąpić w związek małżeński z kobietą, z którą przestępstwa się dopuścił.
W Egipcie od dawna Bractwo Muzułmańskie lobbuje wprowadzenie zasad islamu również w
odniesieniu do cudzoziemców przebywających w kurortach. Skutkowałoby to zakazem spożywania
alkoholu, zakazem współdzielenia pokoju przez osoby różnej płci bez zaświadczenia o małżeństwie.
Wyobraźmy sobie z kolei taką sytuację, że polskie biuro podróży organizuje wyprawy na safari.
Podpisuje ono umowę z angielskim przewoźnikiem, której przedmiotem jest dostarczanie turystów do
Afryki. Anglicy nie wywiązują się z umowy. W takim razie jaki sąd jest właściwy do rozpatrywania tej
sprawy?
Pomyślmy jak rozwiązałaby się taka oto sytuacja, że w Obwodzie Kaliningradzkim dochodzi do
napadu na bank. Napastnicy uciekają przed policyjnym pościgiem w stronę granicy z RP, siłą ją
przekraczają. Czy policja Rosyjska może kontynuować pościg na terytorium RP? A czy w analogicznej
sytuacji policja RFN musiałaby porzucić pościg, kiedy napastnicy przekroczyliby administracyjną już
tylko granicę RFN/RP?
Na większość z postawionych pytań brak jest jednoznacznych odpowiedzi. Niemniej jednak kluczem
do rozważań na ich temat jest jurysdykcja państwa.
Jurysdykcją nazywamy w tym kontekście kompetencję prawną państwa do władczego kształtowania
sytuacji faktycznej i prawnej osób oraz rzeczy.
Wyróżniamy trzy typy jurysdykcji państwa w zależności od tego, w jaki sposób państwo kształtuje
sytuację prawną osób i rzeczy:
a) Jurysdykcję ustawodawczą – jest to kompetencja do stanowienia prawa;
b) Jurysdykcję wykonawczą (egzekucyjną) - jest to kompetencja do egzekwowania
obowiązującego prawa;
c) Jurysdykcję sądowniczą (sądową) – jest to kompetencja sądów danego państwa do
rozstrzygania spraw, które są doń wnoszone.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Na świecie istnieje ponad 190 państw. Każde z nich posiada unikalny system prawny, który samo
kształtuje. Wobec tego rodzi się kolejne pytanie. Czy np. RP może stanowić prawo skuteczne wobec
podmiotów znajdujących się poza jej terytorium? Czy sądy RP mają prawo rozstrzygać w sprawach,
które wydarzyły się poza granicami kraju?
To kolejne pytania, na które odpowiedzieć jest bardzo trudno. Niemniej i w ich przypadku kluczem do
rozwikłania problemu jest zidentyfikowanie jurysdykcji.
Jurysdykcja ustawodawcza
W tym przypadku problem sprowadza się do następującego pytania: w stosunku do kogo i do czego
dane państwo może – zgodnie z prawem międzynarodowym – kierować normy stanowionego przez
siebie prawa krajowego.
UWAGA: PONIŻSZE ROZWAŻANIA DOTYCZĄ PRZEDE WSZYSTKIM TZW. PUBLICZNEGO PRAWA
KRAJOWEGO (NP. PRAWA KONSTYTUCYJNEGO, PRAWA KARNEGO, PRAWA PODATKOWEGO, PRAWA
PRACY, PRAWA UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH). NIE ODNOSZĄ SIĘ ONE NATOMIAST DO TZW. PRAWA
PRYWATNEGO (PRAWO ZOBOWIĄZAŃ, PRAWO HANDLOWE, PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE,
PRAWO SPADKOWE). TA OSTATNIA DZIEDZINA REGULOWANA JEST PRZEZ PARTYKULARNE
ROZWIĄZANIA ZAWARTE W PRAWIE KRAJOWYM POSZCZEGÓLNYCH PAŃSTW (W POLSCE: USTAWA Z
DNIA 16 LISTOPADA 1965 ROKU: PRAWO PRYWATNE MIĘDZYNARODOWE) ORAZ UMOWY
MIĘDZYNARODOWE I PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ. O NIEKTÓRYCH ASPEKTACH TEJ DZIEDZINY BĘDZIE
MOWA PRZY OKAZJI OMAWIANIA JURYSDYKCJI SĄDOWEJ.
Przykład 7.6
Cygara – ich palenie przez wielu określane jest jako jedna z potężniejszych przyjemności. Przyjemność
taka w istocie może zachodzić jednak tylko wówczas, gdy ma się możliwość palenia cygar najwyższej
klasy. Reprezentuje taką np. kubańska marka Partagas. Generalnie sądzi się, że najlepsze są
kubańskie cygara. Niewiele osób wie lub pamięta, że większość firm parających się obecnie
wytwarzaniem cygar na Kubie ma amerykański rodowód. Przed 1959 rokiem amerykańskie koncerny
tytoniowe posiadały wiele fabryk cygar właśnie tam. Po dojściu do władzy Fidela Castro fabryki te
zaczęto nacjonalizować, co oznaczało odbieranie ich właścicielom. Po pewnym czasie w związku np. z
modernizacją lub likwidacją kubańscy sukcesorzy amerykańskich właścicieli zaczęli sprzedawać
wyposażenie fabryk, na wolnym rynku. W związku z tą sytuacją władze USA w 1996 roku uchwaliły
tzw. Helms – Burten Act. Zgodnie z zapisami tej ustawy nabywca sprzętu sprzedawanego w trybie
opisanym powyżej mógł być pociągnięty do odpowiedzialności odszkodowawczej przez właścicieli,
którym rzeczony sprzęt został bezprawnie odebrany. Co więcej o ewentualnych konsekwencjach
orzekał sąd USA. Zatem możliwa była taka sytuacja, że sprzęt pochodzący ze znacjonalizowanej
fabryki na wolnym rynku nabył obywatel Belgii, który następnie odsprzedał go Holendrowi, który
ostatecznie odsprzedał sprzęt polskiemu kolekcjonerowi. Wszystkie transakcje odbywały się zgodnie z
prawem. Wspomniana ustawa pozwalała koncernowi tytoniowemu, któremu odebrano zakupiony
ostatecznie przez Polaka sprzęt, pozwać obywatela RP przed sąd USA.
Oczywiście takie postępowanie władz USA spotykało się ze stanowczym sprzeciwem społeczności
międzynarodowej, w szczególności Wspólnot Europejskich. Zastanawiano się, czy Amerykanie mają
prawo formułować swoje akty prawne w taki sposób by ich sądy miały prawo orzekać wobec
obywateli innych państw poza granicami Stanów.
Zasadą jest, że państwo może kierować normy stanowionego przez siebie prawa krajowego do
określonej osoby, rzeczy lub zdarzenia, pod warunkiem, że istnieje pewien uznany przez prawo
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
międzynarodowe łącznik jurysdykcyjny między tym państwem a osobą, rzeczą lub zdarzeniem, do
których dana regulacja się odnosi. Łączniki jurysdykcyjne uznane przez prawo międzynarodowe ujęte
są jako:
1) Zasada jurysdykcji terytorialnej;
2) Zasada jurysdykcji personalnej;
3) Zasada jurysdykcji ochronnej.
Ad. 1) Zgodnie z zasadą jurysdykcji terytorialnej, państwo może stanowić prawo odnoszące się do
wszystkich osób, rzeczy i zdarzeń na jego terytorium.
Zatem jeśli Polak wyjechałby np. do Iranu, gdzie z mocy prawa autobusy podzielone są na dwie części
– jedną przeznaczoną dla kobiet i drugą przeznaczoną dla mężczyzn, i złamałby ten podział, to w
zgodzie z prawem międzynarodowym mógłby zostać zatrzymany, osądzony i skazany na mocy prawa
Iranu. Znajduje to uzasadnienie w powyższej zasadzie.
Dla lepszego zrozumienia konsekwencji tej zasady, wyjaśnijmy, co wchodzi w skład terytorium
państwa (zgodnie z prawem międzynarodowym):
a) Powierzchnia ziemi;
b) Wnętrze ziemi (teoretycznie, aż do jądra, tworząc zwężający się ku dołowi stożek);
c) wody wewnętrzne (m. in. rzeki i wody portów), oraz morze terytorialne (które może mieć
maksymalną szerokość 12 mil morskich, liczonych od tzw. linii podstawowej);
d) Przestrzeń powietrzna nad terytorium lądowym i morskim, aż do granicy przestrzeni
kosmicznej (tzn. około 90-100 km. od powierzchni ziemi).
W tym kontekście należy wspomnieć, że prawo międzynarodowe reguluje również status prawny
przestrzeni kosmicznej.
Jednym z kluczowych traktatów w tej mierze jest:
Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie
z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (1967 rok)
Układ stanowi m. in., że:
Przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i ciałami niebieskimi) jest wolna dla badań i
użytkowania przez wszystkie państwa bez jakiejkolwiek dyskryminacji;
Dostęp do wszystkich obszarów ciał niebieskich jest wolny dla wszystkich państw;
Przestrzeń kosmiczna (łącznie z Księżycem i ciałami niebieskimi) nie podlega zawłaszczeniu w
żaden sposób (orbita geostacjonarna);
Zakazane jest wprowadzanie na orbitę wokół Ziemi jakichkolwiek obiektów przenoszących
broń jądrową lub jakiekolwiek inne rodzaje broni masowego zniszczenia, a także umieszczanie
tego rodzaju broni na ciałach niebieskich i w przestrzeni kosmicznej w jakikolwiek inny sposób;
Księżyc i inne ciała niebieskie maja być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych
(zakazuje się zakładania baz wojskowych, instalacji i fortyfikacji, dokonywania prób z
jakimikolwiek typami broni, przeprowadzania manewrów wojskowych).
Przykład 7.7
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Czy w związku z przytoczonymi powyżej normami zawartymi w „Układzie o zasadach…” USA
złamałyby prawo międzynarodowe budując w przestrzeni kosmicznej system obrony antyrakietowej
przed atakami broni taktycznej dalekiego zasięgu?
Otóż nie, gdyż „Star Wars” opierać miały się na broni laserowej, a więc nie na broni masowego
rażenia (nuklearnej, biologicznej i chemicznej).Ponadto cały system ma zostać rozmieszczony na
sztucznych satelitach. To sprawia, że amerykanie mogą swobodnie budować swoją tarczę
antyrakietową, nie obawiając się naruszenia prawa w zakresie użytkowania przestrzeni kosmicznej.
Przykład 7.8
Ronald Arthur "Ronnie" Biggs – to jeden z najsławniejszych przestępców w Wielkiej Brytanii. Dokonał
on wraz ze wspólnikami spektakularnego napadu na pociąg przewożący ogromne ilości funtów
szterlingów. Szczególne szokujące było to, że Biggs i jego wspólnicy nie użyli podczas napadu broni.
Niemniej jednak maszynista, który został uderzony w głowę stalową rurką zmarł w wyniku
poniesionych obrażeń. Sctoland Yard zdołał schwytać rabusiów. Sąd skazał ich na wieloletnie kary
pozbawienia wolności. Biggs wraz z kilkoma wspólnikami z gangu zdołał jednak zbiec z więzienia i
schronić się w Brazylii, która nie posiadała wówczas umowy ekstradycyjnej z Królestwem Brytyjskim.
Jakiś czas po tych wydarzeniach do brazylijskiego portu przybił brytyjski okręt wojenny. Biggs był na
tyle bezczelny, że pojawił się na jego pokładzie i balował z żołnierzami.
Czy kapitan statku mógł wówczas aresztować Biggsa?
Odp.: Otóż nie, ponieważ pokład statku nie stanowił terytorium Wielkiej Brytanii. Okręt zacumowany
w porcie w Rio de Janeiro znajdował się na terytorium Brazylii. W związku z tym zatrzymanie Biggsa
przez kapitana okrętu byłoby bezprawne. Doszłoby do naruszenia jurysdykcji brazylijskiej.
Biggs zszedł zatem z pokładu statku niezatrzymywany i żył dalej w Brazylii. Po pewnym czasie
skończyły mu się pieniądze a w dodatku zaczął poważnie chorować. Wówczas uznał, że znacznie
lepszą opiekę lekarską będzie miał w brytyjskim więzieniu. W związku z tym powrócił do Wielkiej
Brytanii i oddał się w ręce policji. Został zwolniony z więzienia w związku z paraliżem do jakiego
doprowadziła jego choroba. Po wyjściu na wolność napisał swoją biografię.
Przykład 7.9
Art. 5 KK RP:
Ustawę karną polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa
międzynarodowa, której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej.
Czy na mocy powyższego artykułu w następującej sytuacji sąd RP byłby właściwym dla orzekania w
sprawie?
Samolot PLL LOT leci do Japonii. Nad Syberią dochodzi do morderstwa na jego pokładzie.
Odpowiedź brzmi: tak.
Kiedy mowa o terytorium państwa trzeba również zaznaczyć, że pokłady statków powietrznych bądź
morskich nie są – w rozumieniu prawa międzynarodowego – „terytorium” państwa ich rejestracji.
Prawo międzynarodowe pozwala jedynie, by państwo rozciągało przepisy swego prawa na osoby i
zdarzenia na pokładach ich statków powietrznych bądź morskich, znajdujących się poza terytorium
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
tegoż państwa. Np. przepisy polskiego kodeksu karnego stosuje się wobec obywateli Japonii
znajdujących się na pokładzie polskiego statku wówczas, gdy zarejestrowany w Polsce statek znajduje
się na (lub nad) terytorium Brazylii.
Zasada jurysdykcji terytorialnej jest nieodłącznie związana z koncepcją kompetencji terytorialnej
państwa. Ta ostatnia ma dwie cechy szczególne:
a) Po pierwsze: jest pełna, oraz
b) Po drugie: jest wyłączna.
Pełnia kompetencji terytorialnej państwa oznacza, że państwo może w wybrany przez siebie sposób
regulować wszelkie aspekty życia na własnym terytorium. Ograniczeniem tak rozumianej pełni
kompetencji, są jedynie zobowiązania prawno-międzynarodowe państwa dotyczące np.:
Praw człowieka. Np. Polska jest stroną Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i
Podstawowych Wolności, która nakłada na państwa-strony obowiązki w zakresie
respektowania m. in. praw i wolności religijnych osób pozostających pod jej jurysdykcją.
Wydając ustawę ograniczającą (bez usprawiedliwionej przyczyny) prawo np. buddystów do
uprawiania kultu, Polska naruszyłaby prawo międzynarodowe.
Przywilejów dyplomatycznych. Np. zgodnie z art. 23 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach
dyplomatycznych z 1961 roku „Państwo wysyłające oraz szef misji są zwolnieni od wszelkich
opłat i podatków państwowych, regionalnych lub komunalnych dotyczących pomieszczeń
misji, zarówno własnych, jak i wynajętych […]”. Polska nie może zatem stanowić przepisów
prawa podatkowego, które byłyby niezgodne z powyższym zobowiązaniem prawnomiędzynarodowym.
Dodać wypada, że w praktyce państwa niekiedy samoograniczają się, gdy chodzi o rozciąganie
własnych praw na cudzoziemców. Np. nie nakładają niektórych obowiązków na turystów
przebywających na ich terytorium przez krótki jedynie czas (przykładowo: obowiązku płacenia
podatku dochodowego).
Wyłączność kompetencji terytorialnej oznacza natomiast, że żadne państwo nie może regulować
władczo zdarzeń zachodzących na terytorium innego państwa. Np. dekret prezydenta Meksyku z
1937 roku stanowił, że podmioty eksportujące towary do Meksyku, powinny płacić 3% podatek od
wartości do konsulatów meksykańskich w państwie, z którego towar był wysyłany. Przeciwko treści
dekretu ostro zaprotestował Sekretarz Stanu USA i dekret ostatecznie uchylono.
Wyjątki od tej zasady dotyczą:
Przypadków wyraźnie dopuszczonych przez prawo międzynarodowe (np. traktat). Np. zgodnie
z art. III.6 nieratyfikowanej umowy między Polską a USA w sprawie rozmieszczenia na
terytorium RP antybalistycznych obronnych rakiet przechwytujących z 2008 roku, „Stany
Zjednoczone są odpowiedzialne za utrzymanie porządku i dyscypliny w Siłach Zbrojnych
Stanów Zjednoczonych obecnych w Bazie [wojskowej armii Stanów Zjednoczonych w Polsce],
zgodnie z prawem wewnętrznym i przepisami Stanów Zjednoczonych[…]”.
Innych przypadków, o ile dana regulacja nie powoduje uszczerbku we władztwie
jurysdykcyjnym państwa terytorium. Np. jeżeli w Polsce odbywają się wybory parlamentarne,
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
to przepisy polskiego prawa wyborczego mogą być stosowane do obywateli polskich
uczestniczących w wyborach np. na terytorium USA.
Przykład 7.10
USA oraz RP podpisały umowę o stacjonowaniu żołnierzy Stanów w Polsce. Oparta jest ona o pewną
ramową konwencję sformułowaną wiele lat temu przez NATO.
UMOWA MIĘDZY RZĄDEM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ A RZĄDEM STANÓW ZJEDNOCZONYCH
AMERYKI O STATUSIE SIL ZBROJNYCH STANÓW ZJEDNOCZONYCH AMERYKI NA TERYTORIUM
RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Artykuł VII
1. Z zastrzeżeniem postanowień niniejszego artykułu:
a) organy wojskowe Państwa wysyłającego mają prawo sprawowania w granicach Państwa
przyjmującego pełnej jurysdykcji karnej i dyscyplinarnej, przyznanej im przez prawo Państwa
wysyłającego w stosunku do wszystkich osób podlegających prawu wojskowemu tego
Państwa;
b) organy Państwa przyjmującego sprawują jurysdykcję nad członkami sił zbrojnych lub ich
personelu cywilnego oraz członkami ich rodzin w odniesieniu do przestępstw popełnionych na
terytorium Państwa przyjmującego i karalnych zgodnie z jego prawem.
2.
a) Organy wojskowe Państwa wysyłającego mają prawo sprawowania wyłącznej jurysdykcji w
stosunku do osób podlegających prawu wojskowemu tego Państwa w odniesieniu do
przestępstw karalnych zgodnie z prawem Państwa wysyłającego, a niekaralnych zgodnie z
prawem Państwa przyjmującego, w tym przestępstw przeciwko bezpieczeństwu Państwa
wysyłającego.
b) Organy Państwa przyjmującego mają prawo sprawowania wyłącznej jurysdykcji w stosunku do
członków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego oraz członków ich rodzin w odniesieniu do
przestępstw karalnych zgodnie z jego prawem, a niekaralnych zgodnie z prawem Państwa
wysyłającego, w tym przestępstw przeciwko bezpieczeństwu Państwa przyjmującego.
c) Dla potrzeb niniejszego ustępu oraz ustępu 3 niniejszego artykułu pojęcie przestępstwa
przeciwko bezpieczeństwu Państwa obejmuje:
i.
zdradę Państwa,
ii.
sabotaż, szpiegostwo lub naruszenie jakichkolwiek przepisów dotyczących tajemnicy
państwowej tego Państwa lub tajemnicy związanej z obronnością tego Państwa.
3. W sytuacjach gdy prawo sprawowania jurysdykcji jest zbieżne, stosuje się następujące zasady:
a) organy wojskowe Państwa wysyłającego mają pierwszeństwo w sprawowaniu jurysdykcji w
stosunku do członków sił zbrojnych lub ich personelu cywilnego w odniesieniu do:
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
i.
przestępstw skierowanych wyłącznie przeciwko mieniu lub bezpieczeństwu tego Państwa
lub przestępstw wyłącznie przeciwko osobie lub mieniu innego członka sił zbrojnych tego
Państwa lub ich personelu cywilnego albo członka jego rodziny;
ii.
przestępstw wynikających z podjęcia lub zaniechania jakichkolwiek czynności podczas
wykonywania obowiązków służbowych.
b) W przypadku wszelkich innych przestępstw pierwszeństwo w sprawowaniu jurysdykcji będą
mieć organy Państwa przyjmującego.
c) Jeżeli Państwo posiadające pierwszeństwo w sprawowaniu jurysdykcji decyduje się zaniechać
jej sprawowania, powinno ono zawiadomić o tym organy drugiego Państwa w możliwie jak
najkrótszym czasie. Organy Państwa mającego pierwszeństwo rozpatrzą życzliwie wniosek
organów drugiego Państwa o zrzeczenie się prawa pierwszeństwa w przypadku, gdy takie
zrzeczenie się ma dla drugiej Strony szczególne znaczenie.
4. Powyższe postanowienia niniejszego artykułu nie oznaczają, iż organy wojskowe Państwa
wysyłającego mają jakiekolwiek prawo do sprawowania jurysdykcji w stosunku do osób, które są
obywatelami Państwa przyjmującego lub zamieszkują w nim na stałe, chyba że są one członkami sił
zbrojnych Państwa wysyłającego.
Art.157 KK:
§ 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art.
156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7
dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze
ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
§ 4. Ściganie przestępstwa określonego w § 2 lub 3, jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub
rozstrój zdrowia nie trwał dłużej niż 7 dni, odbywa się z oskarżenia prywatnego.
§ 5. Jeżeli naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwał dłużej niż 7 dni, a
pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa określonego w § 3 następuje na jej
wniosek.
Wyobraźmy sobie taką sytuację, że stacjonujący w Polsce żołnierz amerykański wdaje się w bójkę. Kto
osądzi go za ten występek?
Odp.: Sąd RP na podstawie Umowy i Art. 157 KK.
Jednakże warto zauważyć, iż w sytuacji, gdyby żołnierz amerykański na terenie RP dopuścił się czynu,
który jest karalny w Stanach ale w Polsce karalny nie jest, to zostałby osądzony przez sąd Stanów
Zjednoczonych na podstawie przepisów umowy międzynarodowej.
Przykład 7.11
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Rozporządzenie Ministra Spraw Zagranicznych z 12.09.2011 w sprawie utworzenia obwodów
głosowania w wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej dla
obywateli polskich przebywających za granicą
Na podstawie art. 14 § 2 ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. — Kodeks wyborczy (Dz. U. Nr 21, poz. 112,
z późn. zm.2)) zarządza się, co następuje:
Art. 1.1:
Tworzy się obwody głosowania w wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej dla obywateli polskich przebywających za granicą.
Art. 1.2:
Wykaz obwodów, o których mowa w ust. 1, z podaniem ich numerów oraz wskazaniem siedzib
obwodowych komisji wyborczych, stanowi załącznik do rozporządzenia.
Art. 1.13:
Republika Argentyńska K Buenos Aires, Ambasada RP, Alejandro Maria de Aguado 2870, 1425 Buenos
Aires
Czy tak sformułowane przepisy wykonawcze do polskiego kodeksu wyborczego, skuteczne na
terytorium Argentyny są naruszeniem jurysdykcji tego państwa?
Nie, gdyż w żaden sposób nie odnosi się owo rozporządzenie do stanów faktycznych lub przyszłych w
Argentynie.
Przykład 7.12
Aby mieć możliwość zawarcia aktu małżeństwa poza granicami RP, należy zwrócić się do właściwego
Urzędu Stanu Cywilnego (USC) z wnioskiem o wydanie zaświadczenia, że przyszła pani młoda/pan
młody w istocie jest wolna/y. Ponadto na gruncie prawa RP nie jest możliwe zawarcie związku
małżeńskiego między osobami tej samej płci. W związku z tym wiele osób pragnących zawrzeć
małżeństwo z osobą tej samej płci czyniło to za granicą, w krajach, których ustawodawstwo
dopuszcza taką możliwość. Osoby te zwracały się z prośbą do USC o wydanie zaświadczenia o stanie
cywilnym. Spotykały się z odmową urzędników. Uzasadnienie było następujące: USC nie może wydać
dokumentu, który miałby posłużyć do czynności prawnej, mającej się dokonać za granicą, ale
niemożliwej do dokonania w Polsce.
Takie stanowisko USC poskutkowało wnioskami do WSA. Jeden z nich orzekł, że odmowa wydania
zaświadczenia uzasadniana w ten sposób jest niezgodna z prawem. Każdy obywatel RP ma możliwość
wystąpienia o takie zaświadczenie, a USC nie ma prawa takiego zaświadczenia nie wydać, jeżeli tylko
potwierdza ono stan faktyczny (wnioskodawca jest osobą wolną).
Pewne problemy ze stosowaniem zasady jurysdykcji terytorialnej powstają wówczas, gdy elementy
jednego zdarzenia zachodzą na terytoriach różnych państw albo gdy zdarzenie, które w całości
nastąpiło na terytorium jednego lub kilku państw wywołuje szkodliwy skutek na terytorium innego
państwa. Zasada jurysdykcji terytorialnej występuje zatem w trzech współistniejących i
równorzędnych wariantach, jako:
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Zasada subiektywnej jurysdykcji terytorialnej;
Zasada obiektywnej jurysdykcji terytorialnej, oraz
Doktryna skutku.
Ad. a) Subiektywną jurysdykcję terytorialną może sprawować państwo, na terytorium którego pewne
zdarzenie zostało zainicjowane, choć niektóre jego elementy fizyczne wystąpiły poza tym terytorium.
Ad. b) Obiektywną jurysdykcję terytorialną może sprawować państwo, na terytorium którego
wystąpiły niektóre fizyczne elementy zdarzenia, zainicjowanego poza tym terytorium.
Wyjaśnijmy na przykładzie:
Przykład 7.13
[Pochodzi w większości ze skryptu]
Sprawa Lockerbie
Dnia 21 grudnia 1988 roku samolot Boeing 747-121 linii lotniczych Pan American (lot nr 103 z
Londynu do Nowego Jorku) został wysadzony w powietrze w chwili, gdy znajdował się nad terytorium
Szkocji. W rezultacie katastrofy zginęło 259 pasażerów i członków załogi, a także 11 mieszkańców
Lockerbie, w pobliżu której spadł wrak statku powietrznego.
W toku postępowania karnego, które wszczęte zostało po katastrofie, uprawdopodobniono, że
walizka z ładunkiem wybuchowym nadana została w porcie lotniczym na terytorium Malty przez
osobę, która wykupiła bilet lotniczy na trasie: Malta (Luqa Airport) – Frankfurt – Londyn - Nowy Jork.
Powstaje zatem pytanie, czy na zasadzie jurysdykcji terytorialnej sprawców osądzić mogły, na
podstawie swego prawa, właściwe organy: brytyjskie (na terytorium Wielkiej Brytanii wystąpił finalny
element przestępstwa), czy maltańskie (czyn przestępny został zainicjowany na terytorium Malty)?
Jeżeli sprawca znajdujący się na terytorium Malty nadaje przesyłkę powodującą eksplozję statku
powietrznego na terytorium Wielkiej Brytanii – sądy maltańskie mogą osądzić sprawcę na podstawie
przepisów maltańskiego prawa karnego w związku z zasadą subiektywnej jurysdykcji terytorialnej.
Osądzenie sprawców katastrofy przez sąd szkocki będzie zaś wyrazem zasady obiektywnej jurysdykcji
terytorialnej.
Wynika z tego m. in., że na zasadzie jurysdykcji terytorialnej jeden czyn przestępny może podlegać
ustawom różnych państw, których sądy są jednako (tj. żadna z zasad nie ma „pierwszeństwa”)
kompetentne do osądzenia jego sprawcy. Widoczne jest to np. w art. 114 polskiego Kodeksu
karnego:
Art. 114 Kodeksu karnego
„§ 1. Orzeczenie zapadłe za granicą nie stanowi przeszkody do wszczęcia lub prowadzenia
postępowania karnego o ten sam czyn zabroniony przed sądem polskim.
§ 2. Sąd zalicza na poczet orzeczonej kary okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą oraz
wykonywaną tam karę, uwzględniając różnice zachodzące między tymi karami.
§ 3. Przepisu § 1 nie stosuje się:
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
1) jeżeli wyrok skazujący zapadły za granicą został przejęty do wykonania na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, jak również wtedy, gdy orzeczenie zapadłe za granicą dotyczy
przestępstwa, w związku z którym nastąpiło przekazanie ścigania lub wydanie sprawcy z
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
2) do orzeczeń międzynarodowych trybunałów karnych działających na podstawie wiążącego
Rzeczpospolitą Polską prawa międzynarodowego,
3) do prawomocnych orzeczeń sądów lub innych organów państw obcych kończących
postępowanie karne, jeżeli wynika to z wiążącej Rzeczpospolitą Polską umowy
międzynarodowej.”.
Opisane wyżej dwa warianty zasady jurysdykcji terytorialnej nie są wystarczające w przypadku takich
zdarzeń, jak np. przestępczość internetowa, czy naruszanie zasad konkurencji rynkowej.
Przykład 8.1
Wyobraźmy sobie następującą sytuację. Jest dwóch kowbojów. Pierwszy znajduje się na terytorium
państwa A, drugi na terytorium państwa B. Panowie mają zamiar się pojedynkować. Bronią
tradycyjnie są rewolwery. Linia graniczną między terytorium państwa A i B przebiega dokładnie w
połowie dystansu dzielącego obu dżentelmenów. Kowboj z kraju A oddaje strzał jako pierwszy i jest to
strzał celny. Kowboj stojący na terytorium państwa B zostaje pozbawiony życia.
Zastanówmy się co by się stało, gdyby kowboj z kraju A wyjechał do kraju B, tam został pojmany i
osądzony, a następnie powrócił do kraju A.
Otóż w kraju A zostałby ponownie osądzony i najprawdopodobniej skazany za zabójstwo.
Wynika z tego m. in., że na zasadzie jurysdykcji terytorialnej jeden czyn przestępny może podlegać
ustawom różnych państw, których sądy są jednako (tj. żadna z zasad nie ma „pierwszeństwa”)
kompetentne do osądzenia jego sprawcy. Widoczne jest to np. w art. 114 polskiego Kodeksu
karnego:
Art. 114 Kodeksu karnego
„§ 1. Orzeczenie zapadłe za granicą nie stanowi przeszkody do wszczęcia lub prowadzenia
postępowania karnego o ten sam czyn zabroniony przed sądem polskim.
§ 2. Sąd zalicza na poczet orzeczonej kary okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą oraz
wykonywaną tam karę, uwzględniając różnice zachodzące między tymi karami.
§ 3. Przepisu § 1 nie stosuje się:
1) jeżeli wyrok skazujący zapadły za granicą został przejęty do wykonania na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, jak również wtedy, gdy orzeczenie zapadłe za granicą dotyczy
przestępstwa, w związku z którym nastąpiło przekazanie ścigania lub wydanie sprawcy z
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
2) do orzeczeń międzynarodowych trybunałów karnych działających na podstawie wiążącego
Rzeczpospolitą Polską prawa międzynarodowego,
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
3) do prawomocnych orzeczeń sądów lub innych organów państw obcych kończących
postępowanie karne, jeżeli wynika to z wiążącej Rzeczpospolitą Polską umowy
międzynarodowej.”.
Opisane wyżej dwa warianty zasady jurysdykcji terytorialnej nie są wystarczające w przypadku takich
zdarzeń, jak np. przestępczość internetowa, czy naruszanie zasad konkurencji rynkowej.
Rodzi się w obliczu powyższego pytanie, jak można intelektualnie pogodzić możliwość bycia
osądzonym i skazanym za jeden czyn przez sądy dwóch państw?
Uświadamiając sobie, że opisana powyżej zasada funkcjonuje zawsze w ramach jednego systemu
prawnego a nie powoduje, że ta sama osoba dwukrotnie osądzona przez sądu dwóch państw za ten
sam czyn zostanie ukarana kumulatywnie. Jeżeli np. Polak dopuści się w Indonezji czynu karalnego i
zostanie skazany tamże na 1 rok pozbawienia wolności a w Polsce za ten sam czyn sąd skaże go na
trzy lata pozbawienia wolności , to w RP odbędzie on karę dwóch lat pozbawienia wolności, ponieważ
sąd uwzględni, okres odbywania kary w Indonezji przez 12 mies..
Przykład 8.2
Kodeks Karny Republiki Francuskiej stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega osoba propagująca
ideologie totalitarne. Yahoo spółka internetowa z siedzibą w USA swego czasu prowadziło aukcję, na
której sprzedawane były pamiątki z okresu III Rzeszy. Choć aukcja funkcjonowała w oparciu o serwery
umieszczone w Stanach, mogli brać w niej udział również Francuzi. Jedna z pozarządowych
antyfaszystowskich organizacji, działająca na terenie Francji, zdecydowała się w związku z opisaną
wyżej sytuacją, skierować do sądu francuskiego pozew przeciw Yahoo, stwierdzając, że prowadzenie
takiej aukcji przez amerykańską firmę narusza przedstawiony wyżej zapis KK RF.
Pytanie brzmi: na jakiej podstawie (subiektywnej czy obiektywnej jurysdykcji terytorialnej) sąd
francuski mógł spróbować rozpatrzyć pozew organizacji antyfaszystowskiej?
Próbą reakcji na tego rodzaju problemy jest doktryna skutku (The ‘effect’ doctrine). Trzeba jednak
zaznaczyć, że zgodność tej konstrukcji z prawem międzynarodowym (a także zakres jej stosowania)
budzą duże wątpliwości. W dużym uproszczeniu powiedzieć można, że na podstawie doktryny skutku
niektóre państwa przyjmują, że są kompetentne do stosowania swego prawa w stosunku do zdarzeń,
które zaszły w całości poza ich granicami, ale wywarły na ich terytorium szkodliwy skutek niefizyczny.
Z powyższego wynika, że w opisanej sprawie sąd RF nie miał możliwości orzekać, gdyż nie istnieje
żadna podstawa prawna (w kontekście prawa mn) pozwalająca na określenie jurysdykcji.
Przypomnieć zatem wypada, że zasada jurysdykcji terytorialnej występuje zatem w trzech
współistniejących i równorzędnych wariantach, jako:
Zasada subiektywnej jurysdykcji terytorialnej;
Zasada obiektywnej jurysdykcji terytorialnej, oraz
Doktryna skutku.
Oraz, że zasadą jest, iż państwo może kierować normy stanowionego przez siebie prawa krajowego
do określonej osoby, rzeczy lub zdarzenia, pod warunkiem, że istnieje pewien uznany przez prawo
międzynarodowe łącznik jurysdykcyjny między tym państwem a osobą, rzeczą lub zdarzeniem, do
których dana regulacja się odnosi.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Łączniki jurysdykcyjne uznane przez prawo międzynarodowe ujęte są jako:
1) Zasada jurysdykcji terytorialnej,
2) Zasada jurysdykcji personalnej,
3) Zasada jurysdykcji ochronnej.
Powyższa sprawa ukazuje dobitnie, że zasada terytorialności nie może być stosowana bez żadnych
ograniczeń do takich zjawisk, jak Internet. Prowadziłoby to bowiem ad absurdum do takiej sytuacji,
że każda publikacja na stronie www mogłaby być oceniana pod kątem jej zgodności z przepisami
prawnymi (np. o charakterze karnym) obowiązującymi w każdym państwie, w którym dana strona
byłaby dostępna. Taki skutek byłby zaś nie do pogodzenia z zasadą pewności prawa.
Innymi słowy autor strony internetowej lub jej administrator nie jest w stanie w każdym przypadku
publikacji konfrontować umieszczanej w sieci treści z przepisami prawa wszystkich państw świata w
celu stwierdzenia, czy dana treść jest z nim zgodna czy też nie.
Przykład 8.3
[Przykład służący wprowadzeniu do tematu]
W RPA obowiązuje ruch lewostronny, w Polsce obowiązuje zasada ruchu prawostronnego. Zatem
mając na uwadze zapis art. 114 KK oraz fakt, że Polak przebywający za granicą jest na równi
zobowiązany do przestrzegania prawa kraju pobytu oraz kraju podobieństwa, którą stroną drogi
powinien się poruszać Polak przebywający na urlopie w RPA?
Lewą. O tym dlaczego, za chwilkę.
Przykład 8.4
[Przykład służący wprowadzeniu do tematu]
Art. 206 KK RP ustanawia zakaz bigamii. Wyobraźmy sobie, że obywatel RP wyjeżdża do Arabii
Saudyjskiej, gdzie można mieć do 4 żon, przy czym jest to dość kosztowne przedsięwzięcie,i wstępuje
tamże w związek małżeński z trzema kobietami.
Czy człowiek ten po powrocie do RP zostanie osądzony przez polski sąd za bigamię?
Przykład 8.5
[Przykład służący wprowadzeniu do tematu]
Polak podczas pobytu w Rotterdamie używa sobie paląc marihuanę. Czy po powrocie do RP może
zostać skazany za ten czyn, w związku z tym, że jest on zabroniony przez prawo polskie?
Odpowiedzi na postawione wyżej pytania odnoszą się do problematyki jurysdykcji terytorialnej oraz
personalnej. Nie trudno zauważyć, analizując powyższe 3 przykłady, że współistnienie jurysdykcji
terytorialnej i personalnej może prowadzić do nieco schizofrenicznych sytuacji.
Zasada jurysdykcji personalnej stanowi, że każde państwo jest władne do rozciągania swego prawa w
stosunku do własnych obywateli, niezależnie od tego, w jakim miejscu świata w danym momencie się
oni znajdują. A zatem np. obywatel polski przebywający na terytorium RPA zobowiązany jest
przestrzegać zarówno norm publicznego prawa polskiego (o ile nie powoduje uszczerbku we
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
władztwie jurysdykcyjnym państwa terytorium), jak i lokalnego prawa publicznego (np. prawa
karnego, czy podatkowego).
Prawo międzynarodowe publiczne w gruncie rzeczy nie zabrania aby w sytuacjach z przykładów 1-3
sąd RP skazał Polaka za popełnienie czynów sprzecznych z prawem narodowym, ponieważ Polska
sprawuje nad nim jurysdykcję personalną.
W związku z powyższym w sukurs przychodzą zasady prawa krajowego. Np. Art. 111 i 112 KK RP:
Art. 111.
§ 1. Warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony za granicą jest uznanie takiego czynu za
przestępstwo również przez ustawę obowiązującą w miejscu jego popełnienia.
§ 2. Jeżeli zachodzą różnice między ustawą polską, a ustawą obowiązującą w miejscu popełnienia
czynu, stosując ustawę polską, sąd może uwzględnić te różnice na korzyść sprawcy.
§ 3. Warunek przewidziany w § 1 nie ma zastosowania do polskiego funkcjonariusza publicznego,
który pełniąc służbę za granicą popełnił tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich
funkcji, ani do osoby, która popełniła przestępstwo w miejscu nie podlegającym żadnej władzy
państwowej.
Art. 112.
Niezależnie od przepisów obowiązujących w miejscu popełnienia czynu zabronionego, ustawę karną
polską stosuje się do obywatela polskiego oraz cudzoziemca w razie popełnienia:
1)
2)
3)
4)
5)
przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu
Rzeczypospolitej Polskiej,
przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym,
przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym,
przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego,
przestępstwa, z którego została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
W zapisach powyższych ujawnia się stosowana przez wiele ustawodawstw krajowych zasada
podwójnego zagrożenia karnego.
Powiedzmy za skryptem, iż bardzo łatwo dostrzec, że podleganie przez jednostkę (jednocześnie)
dwóm systemom prawnym, może rodzić dla niej niekorzystne konsekwencje. Szczególnie wówczas,
gdy normy pochodzące z dwóch systemów są ze sobą niezgodne bądź sprzeczne. Skutki kolizji między
różnymi porządkami prawnymi łagodzone są zatem przez np.:
a) Stosowanie w porządkach krajowych zasady podwójnego zagrożenia karnego jako warunku
ponoszenia odpowiedzialności karnej (nie jest to zasada prawa międzynarodowego. Jest to
rozwiązanie prawa wewnętrznego). Polski Kodeks karny stanowi np., że “Warunkiem
odpowiedzialności za czyn popełniony za granicą jest uznanie takiego czynu za przestępstwo
również przez ustawę obowiązującą w miejscu jego popełnienia” (art. 111§1). To
ograniczenie nie dotyczy jednak wszystkich przestępstw. Niezależnie od przepisów
obowiązujących w miejscu jego popełnienia, polską ustawę karną stosuje się w stosunku do
obywatela polskiego i cudzoziemca w razie popełnienia:
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład V- Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
Przestępstwa w miejscu niepodlegającym żadnej władzy państwowej,
Przestępstwa przez polskiego funkcjonariusza publicznego, który pełniąc służbę za
granicą popełnił tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich funkcji,
Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu
Rzeczypospolitej Polskiej,
Przestępstwa przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym,
Przestępstwa przeciwko istotnym polskim interesom gospodarczym,
Przestępstwa fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego,
Przestępstwa, z których została osiągnięta, chociażby pośrednio, korzyść majątkowa
na terytorium RP.
Przykład 8.6
[Przykład pochodzi ze skryptu]
United States of America v. Emanuel Ormand Neil (United States Court of Appeal for
the Ninth Circuit, 2002)
Obywatel St. Vincent i Grenadyn, na pokładzie statku turystycznego zarejestrowanego w Panamie, w
trakcie rejsu, gdy statek znajdował się na morzu terytorialnym Meksyku, molestował seksualnie
dwunastoletnią obywatelkę USA. Sąd amerykański stwierdził, że na podstawie omawianej zasady ma
jurysdykcję wobec sprawcy, którego może osądzić na podstawie prawa amerykańskiego.
Czy w powyższej sytuacji sąd USA mógł rozstrzygać w sprawie?
Odp.: Owszem, na mocy zasady biernego zwierzchnictwa personalnego.
Zasada biernego zwierzchnictwa personalnego jest wariantem zasady jurysdykcji personalnej. Na jej
podstawie wobec cudzoziemca będącego sprawcą czynu, którego ofiarą padł obywatel danego
państwa poza jego terytorium, stosuje się prawo tego państwa.
Przedstawiona powyżej zasada jurysdykcji personalnej oparta jest o szczególny związek między
państwem a jednostką, który określany jest mianem obywatelstwa. Poniższe uwagi poświęcone są
właśnie zagadnieniu obywatelstwa.
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)