Fragment notatki:
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Obywatelstwo stanowi węzeł prawny łączący państwo i osobą fizyczną. Jego istnienie
wpływa na pozycję prawną jednostki na dwóch głównych płaszczyznach:
na płaszczyźnie prawa krajowego (np. sędzią w Polsce może być tylko obywatel polski),
na płaszczyźnie prawa międzynarodowego. Np.
Art. 3 Protokołu nr 4 do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka:
„(1) Nikt nie może być wydalony z terytorium Państwa, którego jest obywatelem, ani indywidualnie,
ani w ramach wydalenia zbiorowego. (2) Nikt nie może być pozbawiony prawa wstępu na terytorium
Państwa, którego jest obywatelem.”
Reguły nadawania obywatelstwa określa, co do zasady swobodnie, każde państwo. Analiza praktyki
międzynarodowej wskazuje na to, że zwykle obywatelstwo nadawane jest jednostce według trzech
schematów (znajdują one zresztą odzwierciedlenie w polskiej ustawie z 1962 roku o obywatelstwie
polskim). Te przypadki, to:
Uzyskanie obywatelstwa na zasadzie prawa krwi (ius sanguinis).
Uzyskanie obywatelstwa na zasadzie prawa ziemi (ius soli).
Uzyskanie obywatelstwa w wyniku naturalizacji na wniosek osoby zainteresowanej,
spełniającej warunki określone w prawie krajowym.
Uzyskanie obywatelstwa na zasadzie prawa krwi (ius sanguinis). Obywatelstwo uzyskuje się tu przez
urodzenie z osoby bądź osób, które posiadają już obywatelstwo danego państwa.
Na zasadzie prawa krwi dziecko nabywa obywatelstwo niezależnie od miejsca, w którym przyszło ono
na świat.
Zatem np. w sytuacji, gdy ojcem jest Japończyk, matka jest Polka a dziecko rodzi się na terytorium
Wielkiej Brytanii dziecko uzyska polskie obywatelstwo w związku z obywatelstwem matki.
Przykład 8.7
Art. 4. Ustawy o obywatelstwie:
Dziecko nabywa przez urodzenie obywatelstwo polskie, gdy:
1) Oboje rodzice są obywatelami polskimi albo
2) Jedno z rodziców jest obywatelem polskim, a drugie jest nieznane bądź nieokreślone jest jego
obywatelstwo lub nie posiada żadnego obywatelstwa.
Art. 7 Ustawy o obywatelstwie:
1. Zmiany w ustaleniu osoby albo obywatelstwa jednego lub obojga rodziców podlegają
uwzględnieniu przy określeniu obywatelstwa dziecka, jeżeli nastąpiły przed upływem roku od
dnia urodzenia się dziecka. Trzymiesięczny termin określony w art. 6 ust.1 i 2 liczy się od dnia,
w którym zmiana została ustalona.
2. Zmiany w ustaleniu osoby ojca, wynikające z orzeczenia sądu wydanego na skutek powództwa
o zaprzeczenie ojcostwa lub o unieważnienie uznania, podlegają uwzględnieniu przy określeniu
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
obywatelstwa dziecka, chyba że osiągnęło ono już pełnoletność. Jeżeli dziecko ukończyło
szesnaście lat, zmiana obywatelstwa może nastąpić jedynie za jego zgodą.
W świetle tych przepisów rozpatrzmy następującą sytuację: obywatelka Niemiec mieszkająca od lat w
RP 12.12.1980 roku urodziła córkę na terenie Polski. Ojciec dziecka był w chwili narodzin nieznany.
30.12.1992 roku ojciec –Polak przed Kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego (USC) uznał córkę za
swoje dziecko. Czy wobec tego córka zyska obywatelstwo RP? A jeśli tak, to na jakiej podstawie (ius
sanguinis czy isu soli)?
Na podstawie Art. 4 nie jest w tej sytuacji możliwe uzyskanie obywatelstwa RP.
Na podstawie Art. 7 również, ponieważ uznanie dziecka nastąpiło z uchybieniem ustawowego
terminu.
W związku z tym córka otrzyma polskie obywatelstwo, ale na podstawie ius soli.
Zasada ta ma zastosowanie, gdy dziecko urodzi się lub zostanie znalezione na terytorium RP, a oboje
rodzice są nieznani lub obywatelstwo ich jest nieokreślone, bądź nie mają żadnego obywatelstwa
(Art. 5 ustawy o obywatelstwie polskim). Dziecko takie z mocy prawa nabywa obywatelstwo polskie.
Uzyskanie obywatelstwa w wyniku naturalizacji na wniosek osoby zainteresowanej, spełniającej
warunki określone w prawie krajowym.
Często akt nadania obywatelstwa wiązany jest z obecnością prezydenta RP. W praktyce jednak
dokument, w którym zawiera się poświadczenie obywatelstwa dokonane przez prezydenta RP wręcza
starosta lub konsul (zależnie od sytuacji i miejsca).
Przykład 8.8
Art. 8 Ust. 1-3 Ustawy o obywatelstwie:
1. Cudzoziemcowi można, na jego wniosek, nadać obywatelstwo polskie, jeżeli zamieszkuje na
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej co najmniej 5 lat na podstawie zezwolenia na
osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich
lub posiadając prawo stałego pobytu.
2. W przypadkach szczególnie uzasadnionych można cudzoziemcowi nadać na jego wniosek
obywatelstwo polskie, chociażby nie odpowiadał on warunkom określonym w ust. 1.
3. Nadanie obywatelstwa polskiego może być uzależnione od złożenia dowodu utraty lub
zwolnienia z obywatelstwa obcego.
Jeżeli np. Lionel Messi oraz Ricardo Kaka zechcieliby zagrać na zbliżających się Mistrozstwach Europy
w barwach Reprezentacji Polski, to czy możliwe byłoby to na podstawie powyższego przepisu 1?
Odp.: Tak, na podstawie ust. 2.
Nadanie obywatelstwa przez Prezydenta RP
Na podstawie Art. 8 cyt. ustawy cudzoziemcowi można na jego wniosek nadać obywatelstwo polskie,
jeżeli zamieszkuje w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt
rezydenta długoterminowego WE lub posiadając prawo stałego pobytu na terytorium RP co najmniej
1
Abstrahujemy tutaj od restrykcji FIFA oraz UEFA a przyjmujemy, że aby występować w danej reprezentacji
należy posiadać odpowiednie obywatelstwo.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
5 lat. W przypadkach szczególnie uzasadnionych, których ustawa nie precyzuje, można nadać
cudzoziemcowi na jego wniosek obywatelstwo polskie, chociażby nie odpowiadał on warunkom
wyżej określonym. Nadanie obywatelstwa polskiego obojgu rodzicom rozciąga się na dzieci
pozostające pod ich władzą rodzicielską. W przypadku ukończenia przez dziecko 16 roku życia,
następuje to jedynie za jego zgodą. O nadaniu obywatelstwa polskiego orzeka Prezydent RP.
Uznanie bezpaństwowca za obywatela polskiego
Na podstawie Art. 9 ustawy o obywatelstwie polskim w drodze uznania za obywatela polskiego może
być uznana osoba o nieokreślonym obywatelstwie lub niemająca żadnego obywatelstwa
(bezpaństwowiec), jeżeli zamieszkuje w Polsce na podstawie zezwolenia na osiedlenie się lub
zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE na terytorium RP co najmniej 5 lat. Uznanie
następuje na wniosek osoby zainteresowanej i rozciąga się na dzieci uznanego, jeżeli zamieszkują one
w Polsce, a jeżeli dziecko ukończyło 16 lat następuje to jedynie za jego zgodą. O uznaniu orzeka
wojewoda właściwy ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy. Organem II instancji jest
Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Uproszczony sposób nabycia obywatelstwa polskiego przez cudzoziemca, pozostającego w związku
małżeńskim z obywatelem polskim
Uproszczony sposób nabycia obywatelstwa polskiego reguluje art. 10 cyt. ustawy.
Zgodnie z nim cudzoziemiec, zarówno mężczyzna, jak i kobieta, który pozostaje co najmniej 3 lata w
związku małżeńskim zawartym z osobą posiadającą obywatelstwo polskie i zamieszkuje w Polsce na
podstawie zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE
lub posiadając prawo stałego pobytu, może złożyć oświadczenie o woli nabycia obywatelstwa
polskiego przed właściwym miejscowo wojewodą. Przyjęcie złożonego przez cudzoziemca
oświadczenia następuje w drodze decyzji wojewody (od 01.07.2001r. ) i powoduje nabycie
obywatelstwa polskiego.
Obydwa te warunki muszą być spełnione łącznie, tzn. cudzoziemiec musi posiadać wymagane
zezwolenie i pozostawać co najmniej 3 lata w związku małżeńskim zawartym z obywatelem polskim.
Oświadczenie może być złożone przez uprawnionego cudzoziemca tylko w ciągu 6 miesięcy od dnia
uzyskania zezwolenia na osiedlenie się lub 3 lat i 6 miesięcy od dnia zawarcia związku małżeńskiego z
obywatelem polskim. Organem właściwym w tych sprawach jest wojewoda. Organem II instancji jest
Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Odzyskanie obywatelstwa polskiego utraconego w dzieciństwie
Do tego sposobu uzyskania obywatelstwa polskiego zaliczyć należy nabycie obywatelstwa polskiego
na podstawie Art. 6 ust. 3 ustawy o obywatelstwie polskim, który stanowi, że obywatelstwo polskie
nabywa dziecko, które utraciło obywatelstwo polskie na skutek oświadczenia woli rodziców o
mieszanym obywatelstwie, polskim i obcym, o wyborze dla dziecka obywatelstwa obcego, złożonego
w ciągu 3 miesięcy od urodzenia się dziecka.
Dziecko takie po ukończeniu 16 lat, a przed upływem 6 miesięcy od ukończenia 18 roku życia, może
złożyć przed wojewodą lub konsulem (w zależności od miejsca zamieszkania) oświadczenie o woli
nabycia obywatelstwa polskiego. Wydanie przez właściwy organ, którym jest wojewoda lub konsul (o
właściwości decyduje miejsce zamieszkania osoby zainteresowanej) decyzji pozytywnej skutkuje
nabyciem obywatelstwa polskiego.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Odzyskanie obywatelstwa polskiego utraconego na skutek małżeństwa z cudzoziemcem –
reintegracja
W trybie reintegracji, tj. na podstawie przepisu Art. 11 ustawy o obywatelstwie polskim osoba, która
utraciła obywatelstwo polskie przez nabycie obywatelstwa obcego wskutek zawarcia małżeństwa z
cudzoziemcem lub w związku z zawarciem takiego małżeństwa, odzyskuje obywatelstwo polskie,
jeżeli po ustaniu tego małżeństwa lub jego unieważnieniu złoży przed wojewodą lub konsulem (o
właściwości decyduje miejsce zamieszkania składającego oświadczenie o woli nabycia obywatelstwa
polskiego) i organ ten wyda decyzję o przyjęciu oświadczenia.
Utrata obywatelstwa polskiego następuje wyłącznie w jednym przypadku: Obywatel polski traci
obywatelstwo polskie na swój wniosek po uzyskaniu zgody Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na
zrzeczenie się obywatelstwa polskiego.
Znamienne jest to, ze jeszcze w 1974 roku ustawa o obywatelstwie wymieniała 6 przypadków
skutkujących utratą obywatelstwa, dziś stanowi tylko jeden (opisany w akapicie powyżej).
Prawo międzynarodowe ogranicza jednak w pewien sposób swobodę państw w omawianej tu sferze.
Oto bowiem międzynarodowe prawo zwyczajowe zakazuje państwom nadawania obywatelstwa
osobom po ich urodzeniu i wbrew ich woli (bądź woli rodziców osób małoletnich), o ile nie istnieje
żaden związek między państwem a daną jednostką. Zob.
Przykład 8.9
[Pochodzi ze skryptu]
Sprawa United States ex re. Schwarzkopf v. Uhl (sąd apelacyjny, 2nd Circuit)
P. Schwarzkopf przybył do Stanów Zjednoczonych w roku 1936 (z zamiarem osiedlenia się na stałe)
jako obywatel Austrii. Mocą dekretu władz Trzeciej Rzeszy z dnia 3 lipca 1938 roku – która w marcu
owego roku dokonała aneksji Austrii – Schwarzkopf (wbrew swej woli) nabył, jako były obywatel
austriacki, obywatelstwo niemieckie.
W grudniu 1941 roku Schwarzkopf został – jako obywatel niemiecki – aresztowany przez władze
Stanów Zjednoczonych. Aresztowanie nastąpiło na podstawie dekretu prezydenckiego, wydanego w
kontekście bliskiego konfliktu zbrojnego między Stanami Zjednoczonymi a Trzecią Rzeszą.
Sąd apelacyjny orzekający w tej sprawie stwierdził, że Stany Zjednoczone nie mogą uznawać skutków
prawa niemieckiego, które narzucało obywatelstwo Trzeciej Rzeszy osobie, która nie miała żadnych
realnych związków z tym państwem (w konsekwencji Schwarzkopf nie powinien być – w kontekście
wzmiankowanego dekretu prezydenckiego, stanowiącego podstawę aresztowania – traktowany jako
obywatel wrogiego państwa tj. Trzeciej Rzeszy).
Na gruncie prawa zwyczajowego trudno natomiast jednoznacznie ocenić, legalność przymusowej
naturalizacji opartej na realnym związku między osobą a państwem (np. zawarcie związku
małżeńskiego z obywatelem danego państwa i stałe zamieszkiwanie w tym państwie).
Ta ostatnia kwestia regulowana jest jednak w traktatach.
Np.:
Konwencja nowojorska o obywatelstwie kobiet zamężnych z 1957 roku
(Polska jest stroną od 1959 roku)
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Art. 1: „Każde Umawiające się Państwo zgadza się, że ani zawarcie, ani rozwiązanie związku
małżeńskiego pomiędzy jego obywatelem a cudzoziemcem, ani też zmiana obywatelstwa przez
małżonka w czasie trwania związku małżeńskiego nie wpłynie automatycznie na obywatelstwo żony”.
Przykład 8.9
Ustawy norymberskie2:
Art. 2, ust. 1:
Obywatelem Rzeszy jest tylko osoba przynależności państwowej o krwi niemieckiej lub pokrewnej,
która udowadnia swoją postawą, że ma chęć i jest zdatna wiernie służyć narodowi niemieckiemu i
Rzeszy.
Art. 3:
Tylko obywatel Rzeszy może być posiadaczem pełni praw politycznych, wykonywać prawo głosu w
prawach politycznych i obejmować urząd publiczny. Minister Rzeszy do spraw wewnętrzych lub
upoważniony przez niego organ może zezwolić w okresie przejściowym na wyjątki w dopuszczeniu do
urzędów publicznych. Sprawy stowarzyszeń religijnych pozostają bez zmian.
Art. 5
1. Żydem jest ten, kto ma przynajmniej troje rasowo pełnożydowskch dziadków. §2 pkt. 2 zdanie
2 stosuje się odpowiednio.
2. Za Żyda uważa się również osobę przynależności państwowej, która jest mieszańcem mającym
dwoje pełnożydowskich dziadków,
a. który w momencie uchwalenia Ustawy należał do żydowskiej wspólnoty religijnej lub
potem został do niej przyjęty.
b. który w momencie uchwalenia Ustawy był żonaty/zamężny z Żydem lub potem wstąpił
związki małżeńskie z takowym/takową.
c. który pochodzi ze związku małżeńskiego z Żydem w rozumieniu pkt. 1, który był
zawarty po wejściu w życie Ustawy o ochronie krwi niemieckiej i honoru niemieckiego.
d. który pochodzi z pozamałżeńskiego związku z Żydem w rozumieniu ust. i urodził się
nieślubnie po 31.lipca 1936.
Zauważmy, że w art. 5 jest błąd logiczny. Otóż żyda definiuje się jako osobę, której rodzicami są żydzi.
Zatem pojęcie definiuje się tym samym pojęciem. Gdyby dziś istniała III Rzesza i wprowadziła przepisy
o podobnym brzmieniu, to obywatelstwo żydowskie nadawane na podstawie powyższych przepisów
nie byłoby uznawane przez inne państwa, gdyż byłoby nadane bezprawnie, na podstawie wadliwych
przepisów.
Otóż państwa nie uznają co do zasady obywatelstw, których nadanie było wynikiem przestępstwa.
2
Ustawy norymberskie (niem. Nürnberger Gesetze, też Nürnberger Rassengesetze - pol. Norymberskie ustawy
rasowe) – ustawy rasowe uchwalone przez niemiecki Reichstag 15 września 1935 i w tym samym dniu ogłoszone
na zjeździe NSDAP (Reichsparteitagu) w Norymberdze. Do zestawu ustaw wchodziły: Ustawa o obywatelstwie
Rzeszy; Ustawa o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiej czci; Ustawa o barwach i fladze Rzeszy.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Apatryda – to bezpaństwowiec – jest to bardzo niekomfortowa sytuacja, gdyż wówczas człowiek jest
pozbawiony np. możliwości korzystania z pomocy konsularnej.
Należy podkreślić, że prawo państwa do pozbawiania jednostki obywatelstwa ograniczane jest przez
umowy międzynarodowe (nie zaś przez prawo zwyczajowe). Np.
Konwencję nowojorską w sprawie ograniczania bezpaństwowości, sporządzoną w Nowym
Jorku w dniu 30 sierpnia 1961 roku. W art. 8 stanowi ona zasadę (od której przewidziane są
pewne wyjątki), zgodnie z którą „Umawiające się państwa nie pozbawią jednostki
obywatelstwa danego państwa, jeżeli wskutek tego jednostka ta miałaby stać się
bezpaństwowcem”;
Europejską konwencję o obywatelstwie z dnia 6 listopada 1997 roku, która wprowadza
zasadę podobną do wyżej opisanej.
Żadna z tych umów nie obowiązuje obecnie Polski.
Obywatelstwo UE
1. Obywatelstwo UE uzyskuje się wyłącznie przez nabycie obywatelstwa państwa członkowskiego UE,
w sposób przewidziany przez prawo tego państwa.
2. Obywatelstwo UE ma zatem charakter uzupełniający obywatelstwo państwa członkowskiego. Nie
ma przy tym znaczenia, że dana osoba ma jednocześnie – tzn. obok obywatelstwa państwa
członkowskiego – także obywatelstwo państwa nieczłonkowskiego.
Przykład 8.10
[Pochodzi ze skryptu]
Sprawa Micheletti v. Delegacion del Gobierno en Cantabria (Europejski Trybunał Sprawiedliwości,
1992 rok)
Mario Vicente Micheletti był bipatrydą, tj. posiadał podwójne obywatelstwo: argentyńskie i włoskie (a
zatem posiadał m. in. obywatelstwo państwa członkowskiego Wspólnoty Europejskiej). Zwrócił się on
do władz hiszpańskich z wnioskiem o wydanie karty stałego pobytu (p. Micheletti, jako stomatolog,
chciał rozpocząć praktykę w Hiszpanii) przedkładając jednocześnie swój włoski paszport. Władze
hiszpańskie odmówiły. Wskazały przy tym, że zgodnie z prawem krajowym bipatryda przybywający do
Hiszpanii uważany jest za obywatela tylko tego z państw, którego obywatelstwo posiada, a w którym
przebywał bezpośrednio przed przyjazdem do Hiszpanii (w przypadku p. Micheletti była to
Argentyna). Władze hiszpańskie uznały go za obywatela Argentyny i – tym samym – za osobę, która
nie jest obywatelem państwa członkowskiego WE. Na tej podstawie odmówiono przyznania mu karty
stałego pobytu.
Micheletti wskazywał, że takie rozstrzygnięcie organów hiszpańskich pozbawia go – jako obywatela
państwa członkowskiego WE – pewnych uprawnień wynikających z prawa wspólnotowego a
przysługujących obywatelom państw członkowskich WE (swoboda przepływu osób, swoboda
przedsiębiorczości).
ETS stwierdził że regulacja hiszpańska jest niezgodna z prawem wspólnotowym w sytuacji, gdy jej
zastosowanie wobec obywatela państwa członkowskiego pozbawiłoby go uprawnień przysługujących
mu na gruncie prawa wspólnotowego ze względu na przynależność państwową. Oznacza to, że z
punktu widzenia prawa wspólnotowego istotne jest jedynie czy dana osoba posiada obywatelstwo
państwa członkowskiego. Jakkolwiek powyższe orzeczenie zostało wydane przed wejściem w życie
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Traktatu o Unii Europejskiej, to jednak pozostaje ono aktualne w stosunku do kwestii obywatelstwa
Unii.
3. Utrata obywatelstwa UE związana jest wyłącznie z utratą obywatelstwa państwa członkowskiego.
4. Każdy obywatel UE ma pewne prawa wynikające z faktu posiadania tego obywatelstwa:
(i) Każdy obywatel Unii ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu
Europejskiego w Państwie Członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych
warunkach jak obywatele tego państwa
(ii) Każdy obywatel Unii ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach do władz lokalnych w
Państwie Członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, na takich samych warunkach jak
obywatele tego państwa;
Przykład 8.11
Czy zatem wobec powyższego (punkt (ii)) Polak mieszkający w Wielkiej Brytanii ma możliwość
kandydowania do Izby Gmin (nie ma on obywatelstwa Zjednoczonego Królestwa)?
Otóż nie, ponieważ zasada z punktu (ii) odnosi się tylko do organów władz lokalnych a izba gmin jest
organem władzy centralnej.
iii) Każdy obywatel Unii ma prawo do dobrej administracji. Tzn. chodzi tu o:
Prawo do bycia wysłuchanym, zanim zostaną podjęte indywidualne środki mogące negatywnie
wpłynąć na jego sytuację;
Prawo do dostępu do akt jego sprawy;
Obowiązek administracji uzasadniania swoich decyzji;
Prawo zwracania się pisemnie do instytucji Unii w jednym z języków Traktatów i otrzymania
odpowiedzi w tym samym języku;
(iv) Każdy obywatel Unii ma prawo dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek
organizacyjnych Unii, niezależnie od ich formy;
(v) Każdy obywatel Unii ma prawo skargi do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich w
przypadkach niewłaściwego administrowania w działaniach instytucji, organów i jednostek
organizacyjnych Unii;
(vi) Każdy obywatel Unii ma prawo petycji do Parlamentu Europejskiego. W zależności od
okoliczności, Komisja Petycji Parlamentu może:
Zwrócić się do Komisji Europejskiej o przeprowadzenie wstępnego dochodzenia i
przedstawienie informacji w sprawie,
Przekazać petycję innym komisjom Parlamentu Europejskiego dla informacji lub podjęcia
dalszych działań (dana komisja może na przykład uwzględnić petycję w swych pracach
legislacyjnych),
W wyjątkowych przypadkach przygotować i przedstawić Parlamentowi pełne sprawozdanie,
które zostanie poddane głosowaniu na posiedzeniu plenarnym, przeprowadzić wizytę
wyjaśniającą w kraju lub regionie, którego dotyczy petycja, oraz przygotować sprawozdanie
zawierające obserwacje i zalecenia,
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
lub podjąć jakiekolwiek inne działanie, które uzna za właściwe dla pomyślnego rozwiązania
danej sprawy lub udzielenia składającemu petycję właściwej odpowiedzi.
(vii) Obywatelom Unii Europejskiej przysługuje inicjatywa obywatelska. Tzn. Obywatele Unii w liczbie
nie mniejszej niż milion, mający obywatelstwo znacznej liczby Państw Członkowskich, mogą podjąć
inicjatywę zwrócenia się do Komisji Europejskiej o przedłożenie, w ramach jej uprawnień,
odpowiedniego wniosku w sprawach, w odniesieniu do których, zdaniem obywateli, stosowanie
Traktatów wymaga aktu prawnego Unii;
Przykład 8.12
Pani Chen jest obywatelką Chin (CHRL). Wraz z mężem pracowała i mieszkała w państwie środka. W
1998 roku urodziło im się pierwsze dziecko. W 2000 roku pani Chen powiła drugie dziecko w Belfaście.
Zgodnie z prawem irlandzkim otrzymało ono obywatelstwo Irlandii. Następnie pani Chen wraz z całą
już rodziną chciała zamieszkać w Londynie. W związku z tym zwróciła się do władz Wielkiej Brytanii o
wydanie pozwolenia na stały pobyt powołując się w nim na obywatelstwo nowonarodzonej córeczki.
Władze UK odrzuciły wniosek, podnosząc zarzut, że p. Chen celowo przybyła do Belfastu tuż przed
dniem rozwiązania, aby jej córka uzyskała obywatelstwo Irlandii. I było to zgodne z prawdą.
Sprawa trafiła przed ETS, który stwierdził, że władze Wielkiej Brytanii nie mogły odmówić prawa
pobytu państwu Chen, ponieważ:
1) Córka ich miała obywatelstwo Irlandii a zatem była obywatelem UE;
2) Ze względu na wiek nie mogła sama zamieszkać w Wielkiej Brytanii zatem uzasadnione jest
udzielenie pozwolenia na pobyt całej rodzinie.
3) Intencjonalność porodu w Belfaście jest bez znaczenia, gdyż wszystko odbyło się zgodnie z
prawem.
(viii) Każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium
Państw Członkowskich;
(ix) Obywatele Unii mają prawo do Europejskiej Ochrony konsularnej.
Europejska ochrona konsularna
Przykład 8.12
Na Wyspach Bahamach jeszcze 2-3 lata temu nie było ani jednej placówki dyplomatycznej i
konsularnej państw UE, mimo tego, że odwiedzało je wielu Europejczyków. Z kolei np. w Indiach nie
ma przedstawicielstw konsularnych i dyplomatycznych wszystkich 27 państw UE. To może rodzić wiele
problemów dla obywateli poszczególnych państw UE a więc obywateli UE. Próba ich rozwiązania jest
europejska ochrona konsularna.
Europejska ochrona konsularna przewidziana jest w art. 23 Traktatu o funkcjonowaniu Unii
Europejskiej (czyli dawny art. 20 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską).
Przykład 8.13
Decyzja przedstawicieli rządów państw członkowskich spotykających się w ramach rady z dnia 19
grudnia 1995 r. dotycząca ochrony obywateli Unii Europejskiej przez przedstawicielstwa
dyplomatyczne i konsularne (95/553/WE)
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Art. 1:
Każdy obywatel Unii Europejskiej jest uprawniony do ochrony konsularnej ze strony
przedstawicielstwa dyplomatycznego lub konsularnego któregokolwiek z Państw Członkowskich, jeśli
w miejscu jego pobytu jego własne Państwo Członkowskie lub inne stale je reprezentujące państwo
nie ma:
dostępnego stałego przedstawicielstwa, lub
dostępnego Konsula Honorowego, właściwego dla takich spraw.
Wyobraźmy sobie, że dochodzi do zatrzymania obywatela RP w Singapurze za handel narkotykami.
Przyjmijmy, że w Singapurze nie ma polskich placówek dyplomatycznych i konsularnych. Czy powyższy
przepis wskazuje, do placówki jakiego państwa powinien się zgłosić Polak w celu uzyskania ochrony
konsularnej?
Odp.: Nie, zatem Polak może się zwrócić do konsulatu/ambasady dowolnego kraju będącego
członkiem UE. W praktyce jest jednak tak, wbrew deklaracjom przepisów, że jedne kraje do udzielania
takiej pomocy przykładają się bardziej a inne mniej.
1. Ochrona przysługuje, jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki:
a) Udzielenie ochrony prosi osoba będąca obywatelem Unii Europejskiej,
b) Osoba ta przebywa poza terytorium państwa, którego obywatelstwo posiada,
c) W miejscu pobytu nie ma ani stałego przedstawicielstwa, ani Konsula
Honorowego państwa:
Którego obywatelem jest ta osoba;
Innego państwa (niebędącego członkiem UE) reprezentującego jego
interesy (np. w 1967 roku została zawarta umowa między Izraelem a
państwami nordyckimi [Danią, Finlandią, Islandią, Norwegią i Szwecją], na
podstawie której placówki każdego z tych państw mogły wykonywać
ochronę konsularną na terytorium Izraela w stosunku do obywateli
zainteresowanych państw nordyckich).
2. Ochrona sprawowana jest przez przedstawicielstwo dyplomatyczne lub konsularne państwa
członkowskiego UE, innego niż państwo, którego obywatelem jest osoba zwracająca się o
objęcie jej ochroną.
3. Udzielając ochrony należy traktować osobę szukającą pomocy tak, jakby była ona obywatelem
państwa chroniącego (tzn. ani gorzej, ani lepiej).
4. Ochrona konsularna obejmuje w rozpatrywanym przypadku:
a) Pomoc w przypadku zgonu;
b) Pomoc w przypadku poważnego wypadku i ciężkiej choroby;
c) Pomoc w razie aresztowania lub zatrzymania;
d) Pomoc ofiarom aktów przemocy;
e) Udzielenie pomocy i repatriację do kraju obywateli Unii pozbawionych
środków.
Należy jednak pamiętać, że ochrona konsularna w ramach europejskiej ochrony konsularnej jest
świadczona przez korpus dyplomatyczny krajów UE na rzecz obywateli UE.
Udzielanie pomocy w innych kwestiach ma – zgodnie z decyzją 95/553 – charakter uznaniowy. Takie
niekonkretne ujęcie daje możliwość arbitralnego uchylenia się od sprawowania ochrony konsularnej.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
5. Państwo przyjmujące, które nie jest członkiem UE (np. Indonezja) może jednak nie wyrazić
zgody na sprawowanie ochrony konsularnej w stosunku do osoby, która nie jest obywatelem
państwa wykonującego opiekę. Wynika to np. z:
Art. 8 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych
„Po odpowiedniej notyfikacji państwu przyjmującemu i w braku jego sprzeciwu urząd konsularny
państwa wysyłającego może wykonywać w państwie przyjmującym funkcje konsularne na rzecz
państwa trzeciego.”
Ma to istotne znaczenie m. in. dla wykonywania zobowiązania wynikającego z:
Art. 36 ust. 1 (b-c) Konwencji wiedeńskiej o stosunkach konsularnych:
„(b) jeżeli zainteresowana osoba o to prosi, właściwe władze państwa przyjmującego powinny
niezwłocznie zawiadomić urząd konsularny Państwa wysyłającego o tym, że w jego okręgu
konsularnym obywatel tego państwa został tymczasowo aresztowany, uwięziony lub pozbawiony
wolności w jakikolwiek inny sposób. Każda wiadomość, skierowania do urzędu konsularnego przez
osobę przebywającą w areszcie tymczasowym, więzieniu lub pozbawioną wolności w jakikolwiek inny
sposób, powinna być również niezwłocznie przekazana przez wspomniane władze. Powinny one też
niezwłocznie poinformować zainteresowaną osobę o jej prawach wynikających z niniejszego punktu;
(c) urzędnicy konsularni mają prawo odwiedzania obywatela państwa wysyłającego, który jest
tymczasowo aresztowany, uwięziony lub pozbawiony wolności w jakikolwiek inny sposób,
rozmawiania i korespondowania z nim oraz zapewnienia mu zastępstwa prawnego.
Mają oni również prawo odwiedzania każdego obywatela państwa wysyłającego, który w wykonaniu
wyroku w ich okręgu bądź przebywa w więzieniu, bądź jest pozbawiony wolności w jakikolwiek inny
sposób. Urzędnicy konsularni powinni jednak powstrzymać się od działania na rzecz obywatela
przebywającego w areszcie tymczasowym lub w więzieniu bądź pozbawionego wolności w
jakikolwiek inny sposób, jeżeli zainteresowana osoba wyraźnie się temu sprzeciwi.”.
Przykład 9.1
Obywatel Federacji Rosyjskiej mieszkający w USA prowadzi działalność szpiegowską przeciw RP. Czy
w związku z tym może on zostać osądzony przez sąd Polski? Jeśli tak, to na podstawie którego z
łączników jurysdykcyjnych? Z pośród dotychczas omówionych łączników:
1) Zasady jurysdykcji terytorialnej;
2) Zasady jurysdykcji personalnej;
3) Zasady jurysdykcji ochronnej.
Żaden nie pozwala sądowi Polskiemu orzekać w tej sprawie, ponieważ czyn dokonywany jest za
granicą, nie przez polskiego obywatela i nie jest skierowany przeciw obywatelowi RP, tylko rządowi
polskiemu.
Prawo międzynarodowe dostrzega jednak konieczność umożliwienia państwom ścigania tego typu
przestępstw. Wynikiem tego jest funkcjonowanie zasady jurysdykcji ochronnej. Stanowi ona, że
każde państwo może stosować swoje prawo w stosunku do cudzoziemców, którzy za granicą
popełnili czyn godzący w bezpieczeństwo lub ważny interes tego państwa. Przyjmuje się, że chodzi tu
o najpoważniejsze przestępstwa, np.:
Szpiegostwo,
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Fałszowanie pieniędzy,
Fałszowanie dokumentów urzędowych,
Składanie fałszywych zeznań przed urzędnikiem konsularnym.
Powyższe wyliczenie nie ma charakteru wyczerpującego. Nie można wykluczyć, że w pewnych
przypadkach także np. handel narkotykami mieścić się może w zakresie tej zasady.
Wobec istnienia powyższej zasady polski sąd mógłby skazać opisanego w przykładzie obywatela
Federacji Rosyjskiej. Oczywiście pod warunkiem, że zjawiłby się w Polsce i został zatrzymany przez
Policję lub SKW.
Zauważmy, że łączniki jurysdykcyjne opierają się na istnieniu pewnych pojęć związanych z
funkcjonowaniem państwa i jego postępowaniem wobec obywateli, i tak:
Zasada jurysdykcji terytorialnej oparta jest na pojęciu terytorium.
Zasada jurysdykcji personalnej opiera się na pojęciu obywatelstwa.
Zasada jurysdykcji ochronnej ugruntowana została na pojęciu racji stanu (interesu państwa).
Przykład 9.2
Ustawy Norymberskie. Jedną z ustaw norymberskich był akt o nazwie „Ustawa o ochronie krwi i
honoru narodu Niemieckiego”.
Ustawa o ochronie krwi niemieckiej i honoru niemieckiego z 15.września 1935
Preambuła: Przynaglony świadomością, że czystość krwi niemieckiej jest podstawą dalszego istnienia
narodu niemieckiego, natchniony niezłomną wolą zagwarantowania narodowi niemieckiemu
przyszłości, uchwalił Sejm Rzeszy jednogłośnie następującą ustawę, którą niniejszym podaje się do
wiadomości.
Art. 2:
Pozamałżeńskie stosunki między Żydami i osobami przynależności państwowej niemieckiej lub
pokrewnej krwi są zabronione.
Każda osoba łamiąca prawo wynikające z powyższych przepisów podlegała karze pozbawienia
wolności.
Wyobraźmy sobie sytuację, że dziś istnieje państwo o nazwie III Rzesza Niemiecka i wprowadza on w
życie ustawę w brzmieniu zaprezentowanych powyżej przepisów. Anglik dopuszcza się deliktu w
świetle niniejszej ustawy na terenie Australii. Czy w związku z tym III Rzesza może go, po schwytaniu
osądzić i skazać za złamanie prawa niemieckiego?
Odp.: Zauważyć należy na wstępie, że preambuła ustawy wskazuje, że czystość krwi jest interesem III
Rzeszy, zatem może tutaj znajdować zastosowanie zasada jurysdykcji ochronnej. Jednak, należy
pamiętać, że prawo międzynarodowe publiczne w dzisiejszym kształcie zabrania dyskryminacji
rasowej. Ustawa w powyższym brzmieniu narusza ten zakaz i w związku z tym, jest na gruncie prawa
międzynarodowego nieskuteczna, a zatem zasada jurysdykcji ochronnej nie może zostać zastosowana
do przypadku opisanego w przykładzie.
Przykład 9.3
Przypomnijmy sobie raz jeszcze sprawę A. Eichmanna.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann (szef oddziału IV-B-4 Głównego Urzędu Bezpieczeństwa
Rzeszy) był odpowiedzialny za „stronę logistyczną” tzw. ostatecznego rozwiązanie kwestii żydowskiej
w Europie.
Po zakończeniu II Wojny Światowej Eichmann zbiegł do Argentyny, gdzie pod przybranym nazwiskiem
przebywał do 1960 roku. Wówczas został uprowadzony przez oddział komandosów izraelskich i
postawiony przed sądem tego drugiego państwa.
Odpowiedzmy na pytanie: na podstawie jakiej zasady Izrael pojmał i osądził Eichmanna w ramach
własnego ustawodawstwa, przed własnym sądem?
Odp.: Żadna z poznanych dotąd zasad nie uprawniała Izraela do takiego postępowania, szczególnie,
że w chwili popełnienia zbrodni państwo Izrael nie istniało. W istocie izraelski wymiar ścigania i
wymiar sprawiedliwości zastosowały zasadę jurysdykcji uniwersalnej3.
Zasada jurysdykcji terytorialnej stanowi, że w wyjątkowych przypadkach państwo może stosować
swoje prawo karne wobec osób oskarżonych o popełnienie przestępstwa niezależnie od
obywatelstwa sprawcy i ofiary, oraz niezależnie od miejsca popełnienia tego przestępstwa.
Zasada jurysdykcji uniwersalnej występuje w praktyce występuje w dwóch wariantach:
WARIANT PIERWSZY: Oparty jest (rzekomo) na międzynarodowym prawie zwyczajowym. W praktyce
stosuje go jednak niewiele państw (legalność tego wariantu budzi zatem pewne wątpliwości). Jego
istotą jest to, że sprawcy szczególnie poważnych zbrodni uznawani są za hostes humani generis
(wrogów rodzaju ludzkiego) i z tego względu państwo, na terytorium którego przebywają,
uprawnione jest do ich osądzenia na podstawie własnego prawa. Ta zasada ma mieć zastosowanie m.
in. do sprawców:
Piractwa;
Ludobójstwa;
Poważnych zbrodni wojennych;
Zbrodni przeciwko ludzkości.
Omawiany wariant zasady stosowany jest (był) m. in. przez:
Sądy izraelskie (Sprawa Adolfa Eichmanna),
Sądy belgijskie (sprawy osób oskarżonych o ludobójstwo w Rwandzie),
Sądy hiszpańskie (sprawa byłych funkcjonariuszy reżimu argentyńskiego)
Sądy kanadyjskie (sprawy osób oskarżonych o ludobójstwo w Rwandzie).
Przykład 9.4
The Four of Butase Trail
Zasada jurysdykcji uniwersalnej została zastosowana przez belgijski wymiar sprawiedliwości w
sprawie zbrodni ludobójstwa popełnionej w Rwandzie. Sprawa określana jest mianem „Sprawy
czterech z Butase”. Tytułową czwórką są siostry konwentu Sovu w Rwandzie. W latach 90. XX w
Rwanda była areną konfliktu między plemionami Tutsi oraz Hutu. Konflikt ten był bardzo krwawy,
uczestniczyły w nim uzbrojone oddziały, które nie miały skrupułów dla cywilów. Grupa nieuzbrojonej
ludności pochodzenia Tutsi uciekając przed milicją Hutu skryła się w budynkach konwentu. Konwent
3
Na wykładach była już o niej mowa w odniesieniu do piractwa.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
został następnie otoczony przez milicję Hutu, która żądała wydania Tutsi. Tytułowe siostry nie tylko
przystały na to, ale również dostarczały milicji benzynę, która posłużyła do spalenia żywcem tych
Tutsi, którzy w obawie przed milicją nie opuścili budynków konwentu. Sprawa ujrzała światło dzienne,
gdy do Rwandy przybyły złożone z belgijskich żołnierzy oddziały błękitnych hełmów. Żadna z
oskarżonych w sprawie sióstr nie była obywatelką Belgii, mimo tego zostały one pojmane przez
belgijskie siły zbrojne i przetransportowane do Brukseli, gdzie za zbrodnię ludobójstwa odpowiedziały.
Choć Belgię i Rwandę łączą pewne więzy historyczne, to w tej sprawie, na gruncie prawa
międzynarodowego mamy do czynienia z przypadkiem jurysdykcji uniwersalnej – tzn. między Rwandą,
Belgią oraz skazanymi nie występował żaden „konwencjonalny” łącznik jurysdykcyjny. Uzasadnieniem
właściwości sądu belgijskiego było ludobójstwo.
Na tej samej zasadzie sądy hiszpańskie sądziły przedstawicieli reżimu argentyńskiego.
WARIANT DRUGI: W braku klasycznego łącznika jurysdykcyjnego obowiązek ścigania i sądzenia
sprawców określonych czynów, jeżeli osoby te przebywają na terytorium państwa, wynika w tym
przypadku z umowy międzynarodowej. Z tego powodu nazywana bywa traktatową jurysdykcją
uniwersalną. Takie traktaty dotyczą np. zwalczania:
Handlu dziećmi,
Terroryzmu,
Handlu narkotykami,
Przestępstw popełnianych na stadionach sportowych.
Przykład 9.5
[Przykład pochodzi w większości ze skryptu]
Traktaty o których mowa powyżej, formułowane są np. w następujący sposób:
Konwencja Narodów Zjednoczonych o zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi I
substancjami psychotropowymi z 1988 roku:
„Art. 4 ust. 2 pkt b: Każda Strona może podjąć […] kroki, jakie są niezbędne dla ustanowienia jej
jurysdykcji nad przestępstwami określonymi [w tek Konwencji], gdy domniemany sprawca znajduje
się na jej obszarze, a nie zostanie przez nią wydany innej stronie”
W teorii oznacza to np., że polski sąd może – na podstawie polskiego prawa – osądzić i skazać
obywatela Korei przebywającego w Polsce, który na terytorium Brazylii zajmował się wytwarzaniem
środków odurzających, o ile Polska nie wyda sprawcy czynu np. władzom brazylijskim.
Zobrazujmy to nieco innym przykładem. Wyobraźmy sobie, że obywatel Australii hurtowo sprzedaje
narkotyki na terenie Brazylii. Następnie przyjeżdża do RP i tu zostaje aresztowany. Czy sąd RP może
go osądzić i skazać?
Odp.: Tak, ale muszą być łącznie spełnione dwa warunki:
1. Podsądny musi znajdować się na terytorium RP i tu zostać zatrzymany przez polskie
władze.
2. Polska musi odmówić jego wydania na wniosek Brazylii czy Australii. Innymi słowy
Brazylia lub Australia muszą się zwrócić do polskich władz z wnioskiem o wydanie
podejrzanego, a władze Polskie muszą ten wniosek odrzucić.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Dopiero spełnienie obu tych warunków czyni polskie sądy właściwymi do orzekania w sprawie. Taka
konstrukcja przepisów o ściganiu handlarzy narkotykami ma zapobiec ich ucieczkom przed
odpowiedzialnością. Jednocześnie twórcy przepisów, świadomi surowości i niehumanitarności kar za
rozprowadzanie narkotyków w niektórych krajach zapisali dodatkowo warunek dotyczący odmowy
wydania podejrzanego. Kraje najczęściej odmawiają wydania przestępcy, jeśli podejmują podejrzenie,
że po wydaniu zostałby on poddany np. torturom lub skazany na śmierć. Np. w przypadku RP
Europejska Konwencja Praw Człowieka jest aktem prawnym zabraniającym wydawania przestępców ,
jeżeli w następstwie tego mogliby zostać skazani na śmierć.
Warto pamiętać, że zasada jurysdykcji uniwersalnej, niezależnie od stosowanego wariantu, odnosi się
wyłącznie do jurysdykcji ustawodawczej państw.
Jurysdykcja wykonawcza
Jurysdykcja wykonawcza państwa ma charakter ściśle terytorialny. Znaczy to, że państwo X nie może
egzekwować swego prawa na terytorium państwa Y, o ile to ostatnie na to wyraźnie się nie godzi.
Przykład 9.6
[Częściowo pochodzi ze skryptu]
Leonard Cohen All There Is To Know About Adolph Eichmann
EYES:..................................................Medium
HAIR:..................................................Medium
WEIGHT:................................................Medium
HEIGHT:................................................Medium
DISTINGUISHING FEATURES:.................................None
NUMBER OF FINGERS:........................................Ten
NUMBER OF TOES:...........................................Ten
INTELLIGENCE:..........................................Medium
What did you expect?
Talons?
Oversize incisors?
Green saliva?
Madness?
from Flowers for Hitler (1964)
Utwór powyższy dotyczy A. Eichmanna – człowieka, który przyczynił się do śmierci ponad 8 mln osób.
Jak pamiętamy/ możemy przeczytać w przykładzie 9.3 Eichmann został porwany przez Izraelskich
komandosów z Argentyny. Odbyło się to bez wiedzy władz tego państwa. Jak stwierdziliśmy przed
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
momentem, zasada jurysdykcji uniwersalnej odnosi się wyłącznie do jurysdykcji ustawodawczej. Czy w
związku z tym, porwanie Eichmanna, czyli de facto rozciągnięcie jurysdykcji wykonawczej Izraela na
terytorium Argentyny było legalne?
Odp.: Nie, czemu wyraz dała RBONZ w rezolucji 138 wydanej w związku z protestem Argentyny
przeciw postępowaniu władz Izraela. W rezolucji stwierdzono, że [niezależnie od ciężaru zarzutów
stawianych Eichmannowi] „akty tego rodzaju naruszają suwerenność państwową i mogą zagrażać
bezpieczeństwu międzynarodowemu”.
I tak okazało się, że porwanie Eichmanna, choć nielegalne, to było słuszne. Cały spór międzynarodowy
zakończył się przeproszeniem przez Izrael władz Argentyny, które nie domagały się zwrotu
Eichmanna.
Przykład 9.7
The Savarkar Case
Pan Vinayak Damodar Savarkar to indyjski poeta i polityk, który w czasie gdy działy się opisywane tu
zdarzenia mieszkał w Wielkiej Brytanii. Kiedy przebywał on w Zjednoczonym Królestwie, w Indiach
toczyło się przeciw niemu postępowanie w związku z popieraniem przez niego wyzwoleńczych ruchów
antybrytyjskich (Indie były wówczas kolonią Imperium Brytyjskiego). Wielka Brytania na wniosek
władz Indii zdecydowała się Savarkara pojmać i drogą morską dostarczyć do Indii. Statek po drodze
zwinął do portu w Marsylii. Tam Savarkar samowolnie i wbrew woli angielskich żołnierzy opuścił
pokład i podjął ucieczkę. Patrolujący natenczas port francuski policjant zaskoczony widokiem nagiego
człowieka uciekającego przed grupą angielskich żołnierzy zatrzymał go. Następnie po przedstawieniu
sytuacji przez żołnierzy brytyjskich wydał Savarkara Brytyjczykom. Po kilku dniach okazało się, że
władze Francji są niezadowolone z faktu iż żołnierze brytyjscy sprawowali jurysdykcję wykonawczą
Wielkiej Brytanii na terytorium Francji. Sprawa trafiła do Trybunału Arbitrażowego Ligi Narodów.
Trybunał orzekł, że w gruncie rzeczy do złamania prawa, polegającego na bezprawnym wykonaniu
jurysdykcji wykonawczej Wielkiej Brytanii na terytorium Francji, nie doszło, gdyż Savarkar został
pojmany przez policjanta Francuskiego a następnie wydany Brytyjczykom. Uznano, że policjant, jako
funkcjonariusz francuskiej policji w sytuacji będącej przedmiotem sporu reprezentował Francję i jego
zgoda na wydanie uciekiniera była równoważna z decyzją władz Francji. Oczywiście, gdyby to
żołnierze Angielscy pojmali Savarkara, to Trybunał najprawdopodobniej orzekłby, że do złamania
prawa doszło.
Przykład 9.8
Opisany wyżej zamierzchły przypadek to nie jedyny casus w prawie międzynarodowym dotyczący
jurysdykcji wykonawczej. Pan Alvarez był meksykańskim lekarzem praktykującym w Guadalajarze. W
tym samym mieście znalazł się porwany przez meksykański kartel narkotykowy agent DEA (Drug
Enforcement Administration) – resortu siłowego USA mającego za zadanie zwalczanie przestępczości
narkotykowej. Amerykański funkcjonariusz był poddawany torturom, podczas których Pan Alvarez
podawał mu lidokainę – środek o działaniu znieczulającym, który sprawiał, że agent dłużej
zachowywał przytomność.
CIA nie chcąc wywoływać konfliktu podobnego do tego opisanego powyżej, wynajęło w Meksyku
łowcę głów, któremu zleciło odnalezienie, porwanie i dostarczenie do Stanów Alvareza. Jako że ów
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
łowca głów był emerytowanym policjantem z zadania wywiązał się solidnie. Alvarez trafił do USA,
gdzie stanął przed sądem, który go uniewinnił.
Przykład 9.9
Pościg w strefie Schengen
Prawo pościgu w strefie Schengen jest umową międzynarodową: Konwencją Wykonawczą do układu
z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 roku między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu,
Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na
wspólnych granicach(Polska jest późniejszym sygnatariuszem porozumienia).
Art. 41. Konwencji stanowi:
1. Funkcjonariusze jednej z Umawiających się Stron, którzy ścigają w swoim kraju osobę złapaną
podczas popełnienia lub uczestniczącą w popełnieniu jednego z przestępstw określonych w ustępie 4
są uprawnieni do kontynuowania pościgu na terytorium innej Umawiającej się Strony bez
konieczności uzyskania uprzedniej zgody tej ostatniej, jeśli, z uwagi na szczególną pilność sytuacji, nie
jest możliwe poinformowanie właściwych władz innej Umawiającej się Strony przy pomocy
jakichkolwiek ze sposobów określonych w artykule 44 przed wjazdem na to terytorium lub, jeśli
powyższe organy nie są w stanie dotrzeć na miejsce przestępstwa w celu przejęcia pościgu.
Powyższe przepisy umożliwiają np. policji RFN na kontynuowanie pościgu rozpoczętego w Niemczech,
który w wyniku postępowania uciekiniera przeniósł się na terytorium RP.
Jak możemy zauważyć, nie wszystkie kategorie przestępstw uprawniają niemieckie służby do
prowadzenia pościgu na terytorium RP. W związku z tym, pościg prowadzony w związku ze
złamaniem niemieckiego prawa o ruchu drogowym, nie może mieć miejsca na terenie RP. Nie jest
również dopuszczalne prowadzenie dochodzenia na terenie Polski przez niemiecką Policję (i
odwrotnie).
Niemcy nie mogą też na terenie Polski pojmać ściganego, co do zasady, ponieważ jeżeli w pobliżu nie
ma funkcjonariuszy polskiej policji a władze RP nie wezwały niemieckich funkcjonariuszy do
zaprzestania pościgu, to mogą oni zatrzymać ściganego.
Identyczne zasady stosuje się do sytuacji, w których ścigana osoba uciekła z aresztu tymczasowego
lub podczas odbywania kary pozbawienia wolności.
Najpóźniej w momencie przekroczenia granicy funkcjonariusze ścigający skontaktują się z właściwymi
władzami Umawiającej się Strony, na terytorium której pościg ma mieć miejsce. Pościg ustaje gdy
Umawiająca się Strona, na której terytorium pościg ma miejsce, tego zażąda. Na wniosek ścigającego
funkcjonariusza właściwe organy lokalne dokonują zatrzymania osoby w celu ustalenia jej tożsamości
lub jej aresztowania.
2. Pościg prowadzony jest zgodnie z jedną z poniższych procedur, określonych na mocy deklaracji
przewidzianej w ustępie 9:
a) Prowadzący pościg funkcjonariusze nie mają prawa zatrzymania ściganej osoby;
b) W przypadku nie przesłania wniosku o zaprzestanie pościgu oraz jeśli właściwe władze lokalne nie
są w stanie interweniować odpowiednio szybko, funkcjonariusze ścigający mogą zatrzymać
ściganą osobę do czasu, kiedy funkcjonariusze ścigający Umawiającej się Strony, na której
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
terytorium pościg ma miejsce, którzy powinni zostać niezwłocznie o nim poinformowani, są w
stanie ustalić tożsamość osoby oraz aresztować ją.
3. Pościg prowadzony jest zgodnie z postanowieniami ustępu 1 i 2 oraz w jeden z następujących
sposobów, określonych na mocy deklaracji określonej w ustępie 9:
a) na obszarze lub od chwili przekroczenia granicy, ktore zostaną określone w deklaracji;
b) bez ograniczeń w przestrzeni lub w czasie.
4. W deklaracji określonej w ustępie 9, Umawiające się Strony zdefiniują przestępstwa określone w
ustępie 1 zgodnie z jedną z poniższych procedur:
a) Następujące przestępstwa karne:
zabojstwo,
nieumyślne spowodowanie śmierci,
gwałt,
podpalenie,
fałszowanie pieniędzy,
kradzież z włamaniem i rozbój kwalifikowany oraz paserstwo,
wymuszenie,
porwanie i przetrzymywanie zakładników,
handel ludźmi,
nielegalny handel środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi,
naruszenie postanowień prawnych dotyczących broni i materiałów wybuchowych,
umyślne spowodowanie szkody z użyciem materiałów wybuchowych,
nielegalny przewóz toksycznych i niebezpiecznych odpadów,
niezatrzymanie się oraz nie podanie szczegółowych danych po
wypadku, którego skutkiem jest śmierć lub poważne uszkodzenie ciała.
b) Przestępstwa podlegające ekstradycji.
5. Pościg prowadzony jest wyłącznie przy spełnieniu poniższych warunków ogólnych:
a) Prowadzący pościg funkcjonariusze muszą przestrzegać postanowień niniejszego artykułu oraz
przepisów prawnych Umawiającej się Strony, na której terytorium działają; muszą oni
przestrzegać instrukcji wydawanych przez właściwe władze lokalne.
b) Pościg jest prowadzony wyłącznie przez granice lądowe.
c) Wejście do mieszkań prywatnych oraz miejsc niedostępnych dla ogółu społeczeństwa jest
zakazany.
d) Prowadzący pościg funkcjonariusze są łatwo rozpoznawalni poprzez noszenie munduru lub
opaski na ramieniu bądź przez oznakowania umieszczone na ich środkach transportu; użycie
stroju cywilnego w połączeniu z wykorzystaniem nieoznakowanych środków transportu
pozbawionych powyższych oznaczeń jest zabronione; prowadzący pościg funkcjonariusze
muszą być w stanie w każdej chwili potwierdzić, że działają w charakterze urzędowym.
e) Prowadzący pościg funkcjonariusze mogą nosić służbową broń; jej wykorzystywanie jest
zabronione, z wyjątkiem przypadków obrony koniecznej.
f) Po zatrzymaniu osoby ściganej zgodnie z ustępem 2 litera b), do celów ich doprowadzenia przed
właściwe władze lokalne, osoba ta może być poddana jedynie przeszukaniu; w czasie
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
przekazania osoby można użyć kajdanek; przedmioty posiadane przez tę osobę mogą zostać
zajęte.
g) Po każdej operacji, określonej w ustępach 1, 2 i 3, prowadzący pościg funkcjonariusze stawiają
się przed właściwymi władzami lokalnymi Umawiającej się Strony, na której terytorium działali
oraz składają sprawozdanie ze swojej misji; na wniosek powyższych organów, powinni oni
pozostać w ich dyspozycji do czasu wystarczającego dla wyjaśnienia okoliczności dotyczących
ich akcji; warunek powyższy ma zastosowanie nawet jeśli pościg nie doprowadzi do
aresztowania ściganej osoby.
h) Władze Umawiającej się Strony, z których pochodzą prowadzący pościg funkcjonariusze, na
wniosek organów Umawiającej się Strony, na której terytorium pościg ma miejsce, udzielają
pomocy w przeprowadzeniu wyjaśnień następujących po operacji, w której brali udział, w tym
postępowania sądowego.
[…]
W związku z powyższym, czy niemiecka policja ścigająca na Morzu Bałtyckim polski kuter, na którym
znajdują się handlarze narkotykami wraz z przedmiotem handlu, może wpłynąć na polskie wody?
Otóż nie, ponieważ przytoczone przepisy odnoszą się jedynie do pościgu prowadzonego drogą
lądową.
Jurysdykcja sądownicza
Pytanie o jurysdykcję sądowniczą jest pytaniem o kompetencję sądów danego państwa do orzekania
w sprawach z elementem obcym (np. gdy oskarżonym lub pozwanym jest zamieszkały za granicą
obywatel innego państwa).
Można wyróżnić (w znacznym uproszczeniu) dwa rodzaje jurysdykcji sądowej:
a) W sprawach karnych,
b) W sprawach cywilnych.
Ad. a) Jurysdykcja sądownicza jest w tym przypadku, (co do zasady) pochodną jurysdykcji
ustawodawczej. Tzn. o ile w danej sprawie państwo może (na gruncie prawa międzynarodowego)
wykonywać jurysdykcję ustawodawczą, to może także sprawować jurysdykcję sądowniczą.
Przykład 9.10
Obywatel Norwegii przebywający w Wielkiej Brytanii dopuścił się gwałtu na obywatelce Hiszpanii. Czy
jeżeli ten przestępca z Norwegii zostałby zatrzymany w Polsce, to sąd RP mógłby go osądzić i skazać?
Odp.: Nie, ponieważ prawo polskie nie może zostać zastosowane do opisanej sytuacji. Innymi słowy
Polska nie może rozciągać na Norwega swojej jurysdykcji ustawodawczej. Skoro nie jest wobec niego
skuteczny polski Kodeks karny, to polski sąd nie może wykonać jurysdykcji sądowniczej. Zatem władze
RP aresztują gwałciciela a następnie wydadzą go władzą właściwego kraju. Mówiąc prościej skoro RP
nie ma w tej sprawie jurysdykcji ustawodawczej, nie ma też jurysdykcji sądowniczej.
Przykład 9.11
Agent rosyjskiej służby bezpieczeństwa na terytorium Wielkiej Brytanii popełnia morderstwo.
Dokonuje otrucia Aleksandra Litwinienki. Gdyby ten agent znalazł się w RP i został zatrzymany, to czy
sąd RP mógłby orzekać w sprawie zabójstwa?
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Odp.: Nie, ponieważ RP nie sprawuje nad nim jurysdykcji ustawodawczej, zatem nie ma też jurysdykcji
sądowniczej, ergo polskie sądy nie będą właściwe w tej sprawie.
Ad. b) Państwa w zasadzie swobodnie określają zakres swej jurysdykcji sądowniczej (w Polsce ustawa:
Kodeks postępowania cywilnego). Teoretycznie umożliwia to sądom danego państwa orzekanie w
sprawach cywilnych nawet wówczas, gdy nie istnieje żaden istotny związek między rozstrzyganą
sprawą a państwem sądu. Np.
Przykład 9.12
[Pochodzi ze skryptu]
Amerykańska ustawa o roszczeniach cudzoziemców (Alien Tort Claim Act)
Przyznaje sądom federalnym właściwość w sprawach powództw cywilnych wnoszonych przez obcych
obywateli w związku z deliktami (tj. czynami niedozwolonymi) popełnionymi za granicą z naruszeniem
prawa narodów lub z naruszeniem traktatu, którego stroną są Stany Zjednoczone. Ustawa przyznaje
sądom amerykańskim jurysdykcję nawet wówczas, gdy do zdarzenia naruszającego prawo
międzynarodowe doszło poza terytorium Stanów Zjednoczonych a pozwany nie jest obywatelem USA i
nie ma w USA miejsca zamieszkania (albo siedziby).
Przykład 9.13
Sprawa Flartiga vs Pena-Iraola (1980)
Syn paragwajskiego dysydenta został porwany a następnie był torturowany. Porywacze pozbawili go
życia. Jeden z oprawców kilka lat później trafił do USA. Czuł się bezpiecznie, aż do chwili, gdy
adwokaci rodziny zabitego znaleźli w archiwach parlamentu zapomniany już Alien Tort Claim Act. Na
jego podstawie amerykański wymiar sprawiedliwości pojmał mordercę. Choć do zbrodni nie doszło w
USA a on obywatelem Stanów nie był, na gruncie prawa cywilnego został uznany winnym zbrodni i w
związku z tym zobligowano go do wypłaty zadośćuczynienia na rzecz rodziny zabitego w kwocie 10
mln USD.
Na zasadzie opisanej w dwóch powyższych przykładach nigeryjscy chłopi dochodzą swoich praw
przed sądem USA w związku z pozbawianiem ich ziemi przez koncern Shell. Podobnie pewien chiński
dysydent pozywa Yahoo.com za wydanie władzom chińskim informacji, które umożliwiły jego
osadzenie w więzieniu.
W praktyce orzeczniczej sądów amerykańskich, zakres stosowania tej konstrukcji jest ograniczany, m.
in. przez przyjęcie, że wchodzi ona w grę w przypadku „zaledwie kilku haniebnych aktów
naruszających określone, powszechne i zobowiązujące normy”, takie jak np. piractwo, naruszenie
nietykalności osobistej przedstawicieli dyplomatycznych.
Ograniczenia jurysdykcji sądowniczej państwa w sprawach cywilnych wynikają z prawa
zwyczajowego, traktatów lub (w przypadku państw członkowskich Unii europejskiej) z prawa UE. Gdy
mowa o tym ostatnim przypadku, to należy wskazać na dwa istotne rozporządzenia:
Rozporządzenie „Bruksela I”;
Rozporządzenie „Bruksela II”.
Bruksela I
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania
orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych.
Art. 2.1 Rozporządzenia stanowi zasadę, zgodnie z którą osoby mające miejsce zamieszkania na
terytorium Państwa Członkowskiego nie mogą być pozywane (w sprawie cywilnej lub handlowej),
niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy innego Państwa Członkowskiego, chyba, że
Rozporządzenie stanowi inaczej.
Wyjątki od powyższej zasady przewidziane są np. w art. 5 Rozporządzenia. Stanowi on, co następuje:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego, może być pozwana
w innym Państwie Członkowskim:
[WYJĄTEK PIERWSZY] 1) a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z
umowy - przed sąd miejsca, gdzie zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane;
b) w rozumieniu niniejszego przepisu - i o ile co innego nie zostało uzgodnione – miejscem wykonania
zobowiązania jest:
W przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych - miejsce w Państwie Członkowskim, w którym rzeczy
te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone;
W przypadku świadczenia usług - miejsce w Państwie Członkowskim, w którym usługi zgodnie
z umową były świadczone albo miały być świadczone;
c) jeśli lit. b) nie ma zastosowania, wówczas stosuje się lit. a); […] [WYJĄTEK DRUGI] 3) jeżeli
przedmiotem postępowania jest czyn niedozwolony lub czyn podobny do czynu niedozwolonego albo
roszczenia wynikające z takiego czynu [chodzi tu – bardzo ogólnie rzecz ujmując – o roszczenia
przeciwko osobie, która z winy swojej wyrządziła drugiemu szkodę – dop. MW]- przed sąd miejsca,
gdzie nastąpiło lub może nastąpić zdarzenie wywołujące szkodę;
[WYJĄTEK TRZECI] 4) w sprawach roszczeń o odszkodowanie lub przywrócenie stanu poprzedniego,
które wynikają z czynu zagrożonego karą - przed sąd karny, do którego wniesiono akt oskarżenia, o
ile sąd ten może według swojego prawa rozpoznawać roszczenia cywilnoprawne […]”
Zauważmy specyfikę konstrukcji przepisów rozporządzenia. W Art. 2. Ust. 1 zapisano zasadę ogólną,
natomiast kolejne. ustanawiają wyjątki od zasady.
Przykład 9.14
W Łodzi działała firma odzieżowa. Zajmowała się ona projektowaniem i wytwarzaniem kolekcji ubrań.
Swego czasu podpisała kontrakt z niemieckim kontrahentem z Heidelbergu. Niemieckie
przedsiębiorstwo w kontrakcie zamówiło kolekcję odzieży wartą kilkaset tysięcy euro. Umowa została
sformułowana w taki sposób, że dostawa kolekcji miała się odbyć w siedzibie polskiej firmy, skąd miał
ją odebrać wynajęty przez Niemców przewoźnik i następnie dostarczyć do RFN. W umowie nie
zapisano klauzuli arbitrażowej. Płatność miała odroczony termin w stosunku do momentu dostawy o
30 dni. Polskie przedsiębiorstwo wywiązało się z kontraktu, przekazało kolekcję i przez kolejne 30 dni
czekało na zapłatę. Pieniądze nie wpłynęły.
Pytanie brzmi, na podstawie przytoczonego powyżej rozporządzenia Bruksela I jaki sąd będzie
właściwym dla orzekania sporu w tej sprawie? Innymi słowy do sądu którego kraju polska firma może
złożyć pozew przeciw oszustom z Heidelbergu?
Odp.: Właściwy będzie sąd polski, ponieważ tutaj miała miejsce dostawa towarów (Wyjątek 1).
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Bruksela II
Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003 r. dotyczące jurysdykcji oraz
uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących
odpowiedzialności rodzicielskiej.
Z rozporządzenia wynika np., że w sprawach dotyczących opieki nad dzieckiem co do zasady właściwy
jest sąd państwa członkowskiego, w którym na stałe zamieszkuje dziecko.
Inne ograniczenia jurysdykcji sądowniczej państw związane są m. in. z:
a) Immunitetami dyplomatycznymi i konsularnymi;
b) Immunitetami najwyższych urzędników państwowych;
c) Immunitetem państwa (immunitetem suwerennym).
Słowo immunitet oznacza wyjecie spod władzy sądowniczej a nie, jak potocznie bywa to rozumiane
nietykalność.
Przykład 9.15
Załóżmy, że Pan X przed sądem RP pozywa władze Cypru Północnego, (który jako państwo nie jest
uznawany przez RP). Cypr Północy w sprawie podnosi argument immunitetu suwerennego. Jak
powinien w tej sytuacji zachować się sąd RP?
Odp.: Pamiętajmy, że uznanie za państwo nie ma charakteru konstytutywnego. Oznacza to, że od
uznania lub jego braku, nie zależy to czy dany twór jest państwem, czy też nie. O państwowości
decyduje konglomerat czterech cech państwowości – terytorium, ludności, władzy i suwerenności.
Ponieważ Cypr Północny nie jest suwerenny (zależy od Turcji), to sąd RP powinien uznać, że nie ma on
prawa zasłaniać się immunitetem suwerennym.
Przykład 9.16
Sprawa Klingenhoffer vs SNC Achille Lauro (1991)
Achille Lauro to statek pasażerski pływający pod włoską banderą, który został porwany przez swoich
dwóch pasażerów, którzy byli agentami palestyńskich służb wywiadowczych. Porywacze wysuwali
szereg roszczeń wobec Izraela. Kiedy nie zostały one uznane zabili jednego z zakładników – obywatela
USA.
Rodzina zabitego pozwała armatora przed sądem USA o niezapewnienie dostatecznych środków
bezpieczeństwa pasażerom. W toku postępowania oskarżonym została też Organizacja Wyzwolenia
Palestyny. Ta z kolei, aby uniknąć odpowiedzialności zaczęła się zasłaniać immunitetem suwerennym.
Czy sąd USA uznał jej argument?
Odp.: Nie, ponieważ OWP nie jest państwem, zatem możliwość korzystania z tego immunitetu w jej
przypadku nie istnieje.
Dr. Marek Wasiński
Prawo Publiczne Międzynarodowe
Wykład VI – Obywatelstwo w prawie międzynarodowym
Przykład 9.17
[Pochodzi ze skryptu]
W. Natoniewski – to człowiek, który w 1944 roku, gdy miał 6 lat został ofiarą zbrodni Waffen SS
Galizien popełnionej przez żołnierzy III rzeszy w Szczycinie. To właśnie tam funkcjonariusze SS w akcie
represji, w odwecie za udzielanie przez mieszkańców schronienia partyzantom, doszczętnie zniszczyli
wieś. Natoniewski schronił się wraz z ojcem i wujem w stodole, która została podpalona. Natoniewski
ocalał, jednak został trwale oszpecony oraz doznał rozległych urazów wewnętrznych.
W tej znanej już nam sprawie sądy polskie rozważyć musiały, czy immunitet suwerenny odnosi się
również do czynów popełnionych przez państwa w związku z prowadzonymi działaniami wojennymi.
Dokładny opis tych rozważań znajduje się w skrypcie na str. 112-118.
Powyższy przykład skłania do postawienia pytania jaki jest zakres podmiotowy immunitetu
suwerennego. Zauważmy, że termin „państwo” ma charakter abstrakcyjny i obejmuje różne agendy i
jednostki organizacyjne wykonujące prerogatywy suwerena. Na immunitet suwerenny przed sądem
krajowym innego państwa mogą się zatem powoływać:
a) Rząd, ministerstwa, głowa państwa działająca w wykonaniu funkcji urzędowych, urzędy
dyplomatyczne i konsularne,
b) Części składowe państw federalnych oraz jednostki podziału administracyjnego w państwach
jednolitych, o ile dzia
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)