ROZWÓJ IMIESŁOWÓW W JĘZYKU POLSKIM
Podstawa prasłowiańska
Ogólna charakterystyka imiesł. w języku psł.:
Różne typy im. tworzono w języku psł. różnymi przyrostkami, które po połączeniu z tem. I lub II mogły ulegać też różnym procesom fonetycznym, np. im. czasu ter. czynny - przyrostek *-ntj-, który po połączeniu z tematem I i po powstaniu nosówki dał charakterystyczne -ǫtj- (*tj w różnych językach słowiańskich w okresie rozpadu wspólnoty psł. się rozwinęło, w j. pol. dało -(ą)c-);
Wszystkie imiesłowy były ściśle związane z kategorią czasu - por. im. czasu ter., im. czasu przeszłego (inaczej w polszczyźnie dziś);
Wszystkie imiesłowy były odmienne (w języku polskim nie - por. im. przysłówkowe);
Imiesłowy mogły występować w odmianie prostej (rzeczownikowej) i złożonej (zaimkowej);
Wszystkie imiesłowy były zróżnicowane rodzajowo (odmiana przez rodzaje - męski, nijaki, żeński), tylko niektóre formy były wspólne (rodz. męski i nijaki im. czasu ter. czynnego oraz im. czasu przeszłego czynny I);
Imiesłowy mogły się odmieniać według typu twardotematowego lub miękkotematowego;
Imiesłowy w rodzaju męskim i nijakim odmieniały się na ogół według deklinacji -o- (twardotematowe) lub -jo- (miękkotematowe); w rodzaju żeńskim - według deklinacji -a- (twardotematowe) lub -ja- (miękkotematowe).
Sposoby tworzenia imiesłowów i ich typy:
IMIESŁOWY
tworzone od tematu I tworzone od tematu II
tj. tematu czasu ter. tj. tematu bezokolicznika (czasu przesz.)
(wariant z suf. tem. -o-,-no-)
im. czasu teraźniejszego im. czasu przeszłego
sposób tworzenia - sposób tworzenia - w zależności od koniugacji w zależności od zakończenia tematu
im. czasu ter. czynny 1) im. czasu przeszłego czynny I
M.lp.m., n. M.lp. ż. m., n. ż.
I nes-y nes-ǫtj-i tem. II na spółgł. nes-ъ nes-ъši
II dvign-y dvign-ǫtj-i tem. II na samogł. zna-vъ zna-vъši
III znaj-ę znaj-ǫtj-i 2) im. czasu przeszłego czynny II
IV xval-ę xval-ętj-i suf. -l- + końc. rodz. nes-l-ъ, nes-l-o, nes-l-a
2) im. czasu ter. bierny 3) im. czasu przeszłego bierny
sufiks -m + końc. rodzajowe tem. II na:
a)-a-, -ě- zna-n-ъ, zna-n-o, zna-n-a
neso-m-ъ, neso-m-o, neso-m-a b) spółg. lub -i: nes-en-ъ, nes-en-o, nes-en-a
c) tem. II = rdzeniowi zak. na
-y-, -ę-, -i-, -u-: kry-t-ъ, kry-t-a, kry-t-a
(…)
…, łakomy, znikomy, znajomy.
Wtórnie niektóre te formacje podlegają substantywizacji (urzeczownikowieniu), np. mój znajomy mi to powiedział; niewidomy szedł ulicą.
Z odmiany prostej zachowały się nieliczne formy: rzekomo - jako partykuła (wyjechał rzekomo na urlop), wiadomo - w różnych funkcjach, m.in. predykatu, przysłówka, partykuły (por. wiadomo, co się stało; nie wiadomo, jak; jak wiadomo, o ile mi wiadomo), świadom - przymiotnik r. m. w formie krótkiej (jako orzecznik w orzeczeniu imiennym), po kryjomu - jako przysłówek złożony (z dawnego C. lp. r. m. - por. M. kryjom-ъ, D. kryjom-a, C. kryjom-u). Imiesłów czasu przeszłego czynny I
Imiesłów ten tworzono dwojako:
Tem. II na spółgłoskę - przyrostek *-ъ > pol. -ø, np. nes-ъ > stp. nios, w rodz. ż. *-ъši > pol. -szy, np. *nes-ъši > stpol. niosszy
Tem…
…. r. ż.: zrobiwszy, przeczytawszy; przyniosszy, padszy // padwszy (na wzór typu poznawszy). Formy na -wszy trwają bez zmian do dziś. Formy na -szy od tematów zakończonych na spółgłoskę istniały do XVII w. Już w XV w. pojawia się neologizm na -łszy jako wynik kontaminacji (skrzyżowania) imiesłowu na -szy z imiesłowem na -l (czynnym II), tj. przyniósszy )( przyniósł > przyniósłszy, por.
przyniós-szy…
…), por. pojdzie dziewka Rebeka, niosąc (= niosąca) wiadro; gdyż uznamionował dzień śmierci przybliżając się (= przybliżającej się), zawołał syna swego (BZ);forma ta rozszerza się i pojawia się przy rzecz. wszystkich rodzajów, czyli zatraca przynależność rodzajową, i następnie ulega adwerbizacji (staje się przysłówkiem), zaczyna pełnić funkcję okolicznikową i w ten sposób powstaje w polszczyźnie imiesłów…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)