TRYBY
Z języka psł. polszczyzna odziedziczyła tryby:
- orzekający (oznajmujący) - kontynuowany (bez zmian);
- rozkazujący (podstawowe zmiany w okresie stp., drobne - w okresie średniopolskim);
- przypuszczający (warunkowy) - zmiany w okresie przedpolskim i stp., częściowo średniopolskim do XVII w.
Rozwój form trybu rozkazującego
I. Podstawa prasłowiańska
Formy trybu rozkazującego tworzono od tematu I, czyli od tematu czasu ter., za pomocą przyrostka -i, który w kon. -o-//-e-, -no-//-ne- dawał dyftong, a ten rozwijał się w formach liczby poj. w -i2, a w formach lmn. w -ě2. W czas. kon. -jo-je-, -i- dyftong dawał zawsze -i. Por. psł.
Psł. stp. 2, 3 os. lp. nesi, dvigni, znaji, vozi niesi, dźwigni, znaji, wozi
1 os. lmn. nesě-mъ, dvigně-mъ, znaji-mъ, vozi-mъ niesi-my, dźwigni-my, znaji-my, wozi-my
2 i 3 os. lmn. nesě-te, dvigně-te, znaji-te, vozi-te niesi-cie, dźwigni-cie, znaji-cie, wozi-cie
II. Ewolucja w języku polskim
W okresie stp. 1) wprowadzono wszędzie -i zamiast pierwotnej sam. ě (na wzór czas. kon. -jo-/-je-, -i-), stąd w lmn. niesimy, niesicie, dźwignimy, dźwignicie;
2) w 1 os. lmn. pierwotna końc. -mъ została zastąpiona przez -my (jak w czasie ter.), stąd stp. niesimy, dźwignimy, znajimy, wozimy;
3) odziedziczone tożsame postaci 2. i 3. os l.p., formy trybu rozkazującego, które w staropolszczyźnie miały końcówkę -i, zaczęły się różnicować. Pierwszy etap zmian polegał na zaniku wygłosowego -i w obu formach. Dłużej końcówka zachowała się w tych formach, w których akcent padał na ostatnią sylabę (spuści, zyszczy, pojdzi), ale (słysz, napełń, wstań). Przekształconą w -j końcówkę -i zachowały jedynie niektóre czasowniki, typu bij, pij oraz te, w których pierwotne -i występowało po grupie spółgłoskowej, np. tnij, zamknij itp. Następnie zaczęto różnicować formy 2. i 3. os. lp. trybu rozkazującego; w 3. os. l.p. zaczęły pojawiać się formy złożone, z elementem ać (używanym do końca XV wieku, znanym z najstarszego zdania polskiego) oraz niechaj, będący postacią 2. os. l.p. rozkaźnika czasownika niechać, tj. `pozwolić, dopuścić, który skrócono do niech. W liczbie mnogiej - w 1. i 2. os. ustaliły się formy typu nieśmy, nieście, róbmy, róbcie, tknijmy, tknijcie. W 3. os. l.m. również pojawiły się w języku staropolskim postaci opisowe, z elementem ać (które wyszło następnie z użycia) oraz niechaj (skracane do niech).
Dziś: formy proste: 2 os. lp. i 2 os. lmn. nieś, nieście, formy opisowe - 3 os. lp. i lmn. niech niesie, niosą (w języku psł. i pierwotnie w stp. wszystkie formy proste). Dziś relikty dawnych form prostych 3 os. w tekstach religijnych.
(…)
… opisowe - 3 os. lp. i lmn. niech niesie, niosą (w języku psł. i pierwotnie w stp. wszystkie formy proste). Dziś relikty dawnych form prostych 3 os. w tekstach religijnych. Rozwój form trybu przypuszczającego
I. Podstawa prasłowiańska
W języku psł. tryb przypuszczający (warunkowy) składał się z imiesłowu czasu przesz. czynnego II i form trybu przyp. słowa posiłkowego *byti, por.
m. ż. n. m. ż. n.
1. os. lp. neslъ, -a, -o bimь 1.os. lmn. nesli, -y, -a bimъ
2. i 3 os. lp. neslъ, -a, -o bi 2 i 3 os.lmn. nesli, -y, -a bǫ
II. Ewolucja trybu przypuszczającego w polszczyźnie
Stan staropolski:
Nie zachowały się formy bimь, bi itd. Zostały zastąpione już w okresie przedpolskim formami aorystu słowa posiłkowego być, stąd odmiana stp. (lp. i lmn., była też lpdw.):
1. os. lp. robił, -a, -o bych > bym 1.os. lmn…
… w. już zaczynają się dokonywać zmiany, pojawiają się formy wyrównane (analogiczne) do form czasu przeszłego w 1 os. lp. (bych > bym na wzór byłem) i lmn. (bychom / bychmy > byśmy na wzór byliśmy), w 2 os. lp. (by > byś na wzór byłeś) i w 3 os. lmn. (bychą > by jak w 3 os. lp., na wzór 3 os. czasu przeszłego, gdzie występuje czysty imiesłów w obu liczbach). Formy z -ch zachowały się w gwarach śląskich i niektórych…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)