97 DIALOGI POLITYCZNE 10/2008 Tyrania HUBERT STYS Instytut Stosunków Międzynarodowych UMK Milovan Đilas o wodzach rewolucji ilovan Đilas (1911–1995) to już raczej zapomniana postać europejskiej lewicy XX wieku, a w Polsce zdecydowanie zbyt rzadko prezentowana. Po raz pierwszy o Czarnogórcu świat usłyszał w czasie II wojny światowej, kiedy to jako jeden z liderów jugosłowiańskiej komunistycznej partyzantki wszedł do ścisłego kierownictwa ludowej Jugosławii. Po 1948 roku był jed- nym z najbardziej zażartych krytyków Związku Radzieckiego i autorem teo- retycznych tekstów, kładących podwaliny pod powstającą ideologię tito- izmu. Podążając w kierunku modyfikacji komunizmu, Đilas odszedł w pewnym momencie za daleko — w 1954 roku Tito zdecydował się usunąć go z KC i najwyższych funkcji państwowych, a później dwukrotnie zamykał w więzieniu (na ponad 8 lat). W 1957 roku Milovan Đilas zdobył światowe uznanie publikując Nową klasę , a w 1962 r. — Rozmowy ze Stalinem . Jako nie- zwykle cenne historycy traktują jego cztery tomy wspomnień, a szczególnie te odnoszące się do jego doświadczeń z okresu sprawowania władzy i czasu wojny domowej (1941–1945). W latach 60. Đilas definitywnie rozszedł się z marksizmem, uznawał siebie za socjaldemokratę. Po 25 latach „komunizowania”, osiągnięciu szero- kiej wiedzy teoretycznej, jak i poznaniu praktycznych możliwości marksi- zmu, były szef agitpropu zaczął pisać wiele artykułów o naturze komunizmu. Coraz więcej refleksji nachodziło go szczególnie po XX Zjeździe KPZR, po wydarzeniach węgierskich, czechosłowackich i polskich. Teksty te drukował tylko i wyłącznie poza granicami Jugosławii, gdyż Tito i jego dwór postano- wili raz na zawsze skreślić Đilasa z życia politycznego, a nawet publicystycz- nego czy literackiego Jugosławii. Jednocześnie, poprzez takie działania, two- rzyli mit „opozycjonisty nr 1”, który na Zachodzie uzyskał ogromną publicz- M 98 DIALOGI POLITYCZNE 10/2008 Tyrania ność, a senator Edward Kennedy w 1968 roku w Waszyngtonie wręczał mu „Nagrodę Wolności”. W niniejszym szkicu zaprezentowane będą najważniejsze wnioski Đi- lasa dotyczące „wodzów rewolucji” (formułę tę potraktujemy w znaczeniu ogólnym), jedne mniej, inne bardziej oryginalne, które autor przedstawiał
(…)
…, O voñima, w: tenże, Pad nove klase, Beograd 1994, s. 220.
DIALOGI POLITYCZNE 10/2008
Tyrania
kować sobie inne narody, ale chce dać pomoc tym zniewolonym i ich walce
wyzwoleńczej przeciwko hitlerowskiej tyranii. (…) Stalin — to epoka, najbardziej decydująca w historii człowieczeństwa. Stalin — to Lenin dnia dzisiejszego”2. W 1943 roku napisze artykuł pod tytułem Armia Czerwona — wyzwoliciel człowieczeństwa. Sam po latach przyznawał, że jego stosunek do Stalina
był podobny do wiary religijnej3.
Związek Radziecki stanowił dla niego ideał, wzór do osiągnięcia. Wizyta Đilasa w Moskwie wiosną 1944 roku była pierwszą konfrontacją z mitem,
w październiku 1944 r. poznał z kolei moralność żołnierzy Armii Czerwonej,
którzy uczestniczyli w wyzwalaniu Belgradu. Jego krytyczne uwagi spowodowały niechęć Moskwy do jego osoby…
… (I Międzynarodówki); w paryskiej komunie (pierwszej próbie
wprowadzenia dyktatury proletariatu) zwolennicy Marksa grali role drugorzędne. Ale w nauce socjalizmu Marks nie miał sobie równych, stwierdza Đilas. Po śmierci został uznany za mesjasza, jako bezsporny prorok nieuniknionego „nowego szczęśliwego świata”. Poglądy Đilasa nie odbiegają od przyjętych w literaturze ocen Marksa. Wyjątkowe jest wysoko sytuowane…
… za najważniejsze filozoficzne dokonanie Lenina, choć samo w sobie nie było ono
czymś oryginalnym, ledwie bezwarunkowym przyjęciem za swoje — poglą9
10
M. Djilas, The Unperfect…, s. 116.
Tamże, s. 105.
101
DIALOGI POLITYCZNE 10/2008
102
Tyrania
dów Marksa. Zenkowski w swojej krytyce stwierdza, że Leninowi właściwe
jest jednostronne podejście do filozofii historii, nadające jego pracy cech
swoistej scholastyki…
…. Ale rozwinęło się wbrew planom: po ustanowieniu przez partię monopolu władzy — nierzeczywista i niemożliwa do utworzenia dyktatura proletariatu stopniowo degenerowała się w stronę dyktatury partyjnej biurokracji14. Dlatego Đilas nazywa Lenina inicjatorem nowej klasy. Nie było to
jego życzeniem, nie miał tego w planach, ale faktycznie stworzył spójną koncepcję o jej posłannictwie i wyjątkowej roli w budowie…
… konstytucyjną”45. Đilas stwierdzał, że Gorbaczow to
radykał–populista. Jego taktyką jest ostrożna destalinizacja; każdego dnia on
i prasa w pełni go popierająca posuwają się ku pełnemu rozliczeniu stalinizmu. Uważał, że nie jest pięknie zarzucać Gorbaczowowi, wiary w „dobrego
Lenina” i nawet w ideologię. Niemniej stalinizm to przecież zwycięski prąd
leninizmu, a Gorbaczow wydaje się nie zdawać z tego sprawy…
… stanął po stronie swojego sekretarza generalnego — Tity, i swoje zdolności polemiczne rzucił do
walki z wypaczeniami stalinizmu. Szczególnie od 1950 roku udział Đilasa
w wojnie ideologicznej z ZSRR był niezwykle cenny. Utworzył teorię o państwowym kapitalizmie, który w jego mniemaniu powstał w ZSRR, oraz
o przerodzeniu się warstwy rządzącej w biurokrację, która powstrzymała
tam rozwój socjalizmu. Đilas…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)