DEKLINACJA MĘSKA
Mianownik lp.
-o- -jo- -ŭ- -i- -en-
*vozъ, *duxъ *mǫžь *domъ *gostь *kamy
Uwagi do M.lp.
Po zmianach fonetycznych, tj. po zaniku jerów (będących w deklinacji psł. końcówkami tego przypadka), wykładnikiem przeważającej części rzecz. r. m. w M.lp. stało się zero morfologiczne, czyli tzw. końcówka zerowa: -ø, i spółgłoskowy wygłos tematu. Warto przypomnieć, że końcówki jerowe, które zanikły w języku polskim, doprowadziły do oboczności tematycznych (wóz : wozu, lód : lodu, bez : bzu, pies : psa).
W rzecz. dekl. -en-tematowej pierwotna krótka forma M. lp. została zastąpiona formą B. lp., por. psł. *kamy pol. kamień. A to spowodowało wyrównanie postaci tematu M. lp. do tematu przypadków zależnych; tym samym rzeczowniki męskie tej deklinacji łatwo rozpoznać po zakończeniu -eń, a e jest w całym paradygmacie, por. płomień, promień, rzemień czy strumień.
DEKLINACJA MĘSKA
Dopełniacz lp.
-o- -jo- -ŭ- -i- -en-
-a -`a -u -i -e
*voza, *duxa *mǫža *domu *gosti *kamene
Uwagi do D. lp.
Stan staropolski: zachowane tylko dwie końcówki: -a (z dawnych tematów na -o-//-jo-), -u (z dawnych tematów na -ŭ-); brak poświadczeń końcówki -e, -i nawet w najstarszych zabytkach; w rzecz. dekl. -i, -en- występuje końcówka -a z dekl. -o-, -jo-; ekspansja końc. -u, pierwotnie właściwej tylko kilku rzeczownikom na rzecz. dekl. -o-temat. (oboczne końcówki stpol. -a, -u, np. gniewa / gniewu, luda / ludu, obyczaja / obyczaju). Stan współczesny:
-a: rzeczowniki żywotne (np. ducha, brata, także syna (tu prawdopodobnie pod wpływem frazeologizmu: W imię Ojca, Syna, Ducha) , tylko w formie wołu - zachowana końc. rzecz. -ŭ-tematowych) oraz różne klasy rzecz. nieżywotnych, np. nazwy zdrobniałe (młotka, stolika), nazwy tańców (walca, poloneza), gier (pokera, tenisa), narzędzi (topora, młota), nazwy części ciała (policzka, łokcia), nazwy jednostek płatniczych, np. funta, dolara, oraz nazwy firmowe i gatunkowe (w tym eponimiczne) wyrobów przemysłowych, takie jak nazwy papierosów (giewonta, sporta), samochodów (forda, fiata, mercedesa), programów i systemów komputerowych czy części sprzętu komputerowego (Worda, Excela, Linuksa czy zipa, pen drive'a). -u: rzeczowniki nieżywotne zapożyczone, abstrakcyjne, zbiorowe i materialne.
Proces repartycji (rozdziału) końcówek -a, -u do dziś nie w pełni ukończony, por. np. w NSPP tapczana albo tapczanu (obie formy dopuszczalne). DEKLINACJA MĘSKA
Celownik lp.
-o- -jo- -ŭ- -i- -en-
(…)
…. lp. przyjmuje taką samą postać jak rzecz. kot (np. mam ładnego fiata i mam ładnego kota). Tylko dla niektórych rzeczowników męskich osobowych i zwierzęcych rodzaj gramatyczny jest ściśle związany z ich znaczeniem realnym i rodzajem naturalnym. Tendencja do stosowania form D. l. p. w funkcji B. l.p. także w odniesieniu rzeczowników nieżywotnych (rozszerzanie się synkretyzmu B. lp. i D. lp…
…- -i- -en-
-y -i -ъmi>-mi -ьmi>-mi -ьmi>mi
*vozy, *duxy *mǫži *domъmi *gostьmi *kamenьmi
Uwagi do N. l.mn.
W N. l.mn. panują końcówki -ami // -mi (sporadyczna) niezależnie od rodzaju gramatycznego rzecz. Taki stan jest wynikiem daleko idących uproszczeń, jakie dokonały w odmianie rzeczowników w drugiej połowie XVI stulecia, a ostatecznie zakończyły w XVII wieku. W okresie staropolskim rzecz. zachowywały…
… witają; króla nad królmi; Nad Nim anieli w locie stanęli i pochyleni klęczą, z włosy złotymi, skrzydły białymi; Trzej Królowie przyjechali z wielkimi dary.
…
… /bogowi, biskupu / biskupowi.
Końc. -owi miała w do XVI w. swój wariant -ewi. Ta wariantywność była ograniczona regionalnie (terytorialnie) do Wielkopolski i Mazowsza (Małopolska i Śląsk: -owi w każdej pozycji). Ich użycie było zależne od rodzaju spółgłoski w wygłosie tematu:
-owi występowało po spółgłosce twardej, np. kościołowi, gniewowi, prorokowi;
-ewi występowało po spółgłosce miękkiej…
…?
Objaśnij na wybranych przykładach termin demorfologizacja rodzaju.
Jakie były przyczyny ekspansji końcówek deklinacji -ŭ-tematowej? W jakich przypadkach się one szerzyły?
Omów dawne formy fleksyjne: w gajoch, kijmi bić, od płota, czworakim ludziem, z Turki wojował, ptaszkowie śpiewają.
Objaśnij historycznie następujące formy wyjątkowe we współczesnej fleksji: do Czech, do przyjaciół, przed laty…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)