Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak
Leksykologia jako dyscyplina językoznawcza. Podstawowe pojęcia (wyraz, leksem, jednostka leksykalna, kryteria wyodrębnienia jednostek leksykalnych). Warstwy słownictwa. Słownictwo wspólnoodmianowe. Nacechowanie stylistyczne i ekspresywne wyrazu.
Termin leksykologia (od. gr. leksis - mowa, logos `słowo, nauka') - pojawił się na gruncie pol. w II poł. XIX w. (słownik wileński, warszawski - początkowo w odniesieniu do słownikarstwa).
Dziś : leksykologia - nauka o słownictwie. W przeciwieństwie do leksykografii: zajmującej się rejestrowaniem i objaśnianiem wyrazów w słownikach.
Leksykologia - bada jednostki słownikowe, relacje semantyczne i pozasemantyczne między nimi, czyli właściwości wynikające z różnych zakresów użycia jednostek (właściwości pragmatyczne). Frazeologia- nauka o związkach wyrazowych, część leksykologii.
Opozycje, jakie tworzą równoznaczne jednostki słownikowe mogą mieć uwarunkowania:
Semantyczne: wsiąkać-wchłaniać, pies - kundel, nieść-taszczyć semantyka leksykalna
Stylistyczne: pieniądze-forsa, mąż-małżonek , stylistyka leksykalna
Chronologiczne: adwersarz- przeciwnik, niewiasta-babka, stylistyka leksykalna
automobil-samochód, kmieć-chłop, kajet-zeszyt
Socjalne: narty-deski, kieszeń-dolina (żarg. złodziejski), szkoła-budasocjolingwistyka leksykalna
Terytorialne: dozorca - cieć (gw. warszawska), ziemniaki-grule (gw. podhalańska), dziadek - starzyk (gw. śląskie) geografia leksykalna
Statystyczne: różnice frekwencyjne w tekstach statystyka leksykalna
Idiolektalne (przyzwyczajeniowe): dosyć-dość, istotnie- w istocie, niewątpliwie-bez wątpienia
Diachroniczne dyscypliny należące do zakresu leksykologii:
Etymologia: badanie pochodzenia wyrazów.
Onomastyka: badanie nazw własnych z punktu widzenia ich pochodzenia - antroponimia (nazwy osobowe), toponimia ( nazwy miejscowe), zoonimia (nazwy zwierząt), fitonimia ( nazwy roślin).
Wyraz - termin nieprecyzyjny, por.:
Człowiek człowiekowi wilkiem.
Paweł będzie występował w tym przedstawieniu..
Zrobiłaby z tym wreszcie porządek!
Można by to zrobić.
Rozmawialiśmy po angielsku.
Zapomniał języka w gębie.
Wyraz - pojęcie znane zwykłym użytkownikom, którzy bez trudności dzielą usłyszaną wypowiedź na wyrazy (eksperymenty Sapira: Indianin nie znający pisma nie ma żadnych wątpliwości w dyktowaniu tekstu słowo po słowie i zdolny jest do powtarzania słów jako jednostek). Pojęcie używane przez językoznawców - nieprecyzyjne, intuicyjne, często odrzucane. Różne kryteria wyróżniania wyrazów.
(…)
… się
pojedynczych segmentów tzw. stałe związki frazeologiczne
(np. kocie łby)
graficznych (bryczka, kuzyn) nieciągłe przysłówki, np. po cichu
„spójniki supletywne”, np. zarówno...jak
Warstwy słownictwa
Tylko pewną część zasobu leksykalnego polszczyzny stanowią wyrazy neutralne, czyli takie, których można używać swobodnie w każdym typie tekstów. Bywają one nazywane za A. Markowskim słownictwem wspólnoodmianowym…
….
Profesjonalizmy - to wyrazy (ewentualnie specjalne znaczenia wyrazów powszechnie znanych) lub połączenia wyrazów, których występowanie ograniczone jest do komunikacji nieformalnej wewnątrz grup zawodowych. Najczęściej odnoszą one się do realiów wykonywania zawodu, np. aktorskie: haftować `improwizować', w języku lekarzy: wirusówka `choroba wirusowa', sądówka `medycyna sądowa', mieć parkinsona `mieć zespół…
…, zmiana, odrzucenie, wprowadzenie przedrostka, neologizmy motywowane fonetycznie lub znaczeniowo, zmiana członu złożenia lub związku frazeologicznego): pedzio, syfik, wariatuńcio, niemądry(głupi), niegrzeczny (chamski)nieprawdziwy (kłamliwy, do jasnej ciasnej, do jasnej Anielki, pies go trącał, mam cię w duszy, cichodajka
Leksykalne (synonimy, hiperonimy, zapożyczenia z języków obcych, zapożyczenia…
…, chlać, jełop
Obelżywe (ubliżające, oszczercze) : klempa, cham
Pogardliwe : sługus, fagas, Lekceważące: żółtodziób, szczeniak
Ironiczne (zawierające ukryta drwinę): sławetny Żartobliwe: okryjbida
Pieszczotliwe: buzia, skarbuś
Eufemizmy (zastępujące wyrażenia nieprzyzwoite, ordynarne): cztery liter, mieć długie ręce
VIII. Eufemizmy w języku polskim - motywy używania 1. Szacunek, niechęć do nazywania wprost osób zbyt szanowanych, by wspominać je w danym kontekście (eufemizm zamiast nazwy istoty boskiej): O jejku! ( O, Jezu!), Jak babcię kocham! (Jak Boga kocham!)
2. Unikanie nazw zjawisk groźnych z obawy przed ich przywołaniem(śmierć, umieranie, nieuleczlne choroby, piekło): odejść na zawsze, zasnąć w Panu, zamknąć oczy, iść do Abrahama na piwo, adidas, trampek (AIDS), ten, co tyłem chodzi (nowotwór…
…, rak), cholewa (cholera), aniołek z rożkami, licho, Korfanty, kaduk 3, Zachowanie etykiety językowej w sprawach intymnych i wobec niektórych czynności fizjologicznych (wymiotowanie, wydalanie) : przyrodzenie, ptaszek, koń, fujarka, cztery litery , spać z kimś, bara-bara, kochać się, zbliżenie, żyć z kimś, iść tam gdzie król piechota chodził, pojechać do Rygi, haftować, zwrócić, załatwić się.
4…
… wewnętrzne): ululany, podchmielony, tentegować, robić to, ta choroba, ekstrementy, fekalia, puszczać wiatry, oddać stolec.
Semantyczne (metafory, peryfrazy, niedomówienia): nie mieć piątej klepki, mieć lepkie ręce, , mokra robota, upaść na głowę, tam gdzie plecy tracą swą szlachetną nazwę, najstarszy zawód świata, hotel nas nieco rozczarował , jestem trochę zajęty.
Prozodyczne(akcent, intonacja, pauzy…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)