Rozwój słownictwa w dobie staropolskiej
1. Dziedzictwo prasłowiańskie.
Tadeusz Lehr-Spławiński Element prasłowiański w dzisiejszym słownictwie polskim
Przeciętnie wykształcony człowiek używa ok. 8000 wyrazów. Ok. 1700 to wyrazy pochodzenia prasłowiańskiego - mimo że upłynęło jedenaście wieków, to nadal 25%! (Por. Lucyna Jankowiak - 4000 wyrazów!) Dziedzictwo prasłowiańskie stanowi dużą część dzisiejszego słownictwa, przyjmuje się, że to ok. ¼ wyrazów. Pola semantyczne: A) życie duchowe człowieka - 10%, ok. 170 wyrazów; B) świat i życie zewnętrzne człowieka; C) inne kategorie znaczeniowe. Ponad 1000 wyrazów to rzeczowniki, potem czasowniki (wiele onomatopeicznych) i przymiotniki. Lew - zapożyczenie irańskie, V-VI w., topór, pieniądz, ksiądz, cesarz - zapożyczenia w dobie prasłowiańskiej. Prasłowiański zapożyczał z języka irańskiego, tureckiego, z sanskrytu. Wędrówki ludów. X w. - 1700 wyrazów, a w XV w. już 15000, czyli o 1000% więcej: dziedzictwo prasłowiańskie + najstarsze pożyczki, zapożyczenia z innych języków, neosemantyzmy, mechanizmy słowotwórcze. Pola semantyczne: nazwy zwierząt - rodzime, nazwy roślin - więcej obcych, terminologia prawnicza - dużo rodzimych, nazewnictwo miejskie - pożyczki niemieckie, terminologia chrześcijańska - pożyczki czeskie. 2. Wpływy czeskie. W dobie staropolskiej są silne i dotyczą głównie terminologii chrześcijańskiej. Z łaciny do czeskiego dostają się te wyrazy za pośrednictwem niemieckiego, a dopiero z czeskiego zapożyczają je Polacy. Przykłady: bierzmowanie, wigilia, ofiara, nieszpory, kapłan, klasztor, kruchta, przeor. Bezpośrednio z łaciny do czeskiego, a potem do polskiego przedostały się m.in. wyrazy: apostoł, cmentarz, diabeł, parafia, pleban, pogan `poganin'. Z pośrednictwem retoromańskim: krzyż, żak. Ok. 77% słownictwa (70 słów) związanego z religią chrześcijańską dostało się do polszczyzny za pośrednictwem czeskim. Bliskie pokrewieństwo czeskiego i polskiego - były dialektami tej samej grupy zachodniej, więc czasem trudno rozstrzygnąć, czy to pożyczka, czy wyraz rodzimy. Polskie średniowiecze jest pod silnym wpływem czeskiej literatury, kultury i języka. Wcześniej rozwinięte piśmiennictwo - wzór dla Polaków. Mamy liczne czechizmy w Psałterzu floriańskim, w Biblii szaroszpatackiej, w Psałterzu puławskim. Nie wolno jednak popaść w panczechizm:) Często pożyczki były przelotne i tylko w piśmie, nie funkcjonowały w języku potocznym, np. cudzokrain `cudzoziemiec', kruty `mocny', dzielnik `robotnik', łża `kłamstwo', nazwy miesięcy: brzezień, czyrwieniec, dębień, prosiniec. Tylko znaczeniowe: kmieć `starzec', biel `biała mąka', osada `lud', różnica `niezgoda'. Niewiele przetrwało dotąd: błagać, cielesny, hańba, hojność, jedyny, kulawy, masarz, płaz, świątynia, twarz, wstyd, więzienie, zwłaszcza.
(…)
…, rynsztok, alkierz, graty, kuchnia, wykusz, weksel, żołnierz, śruba, cło, czynsz, glejt, gwałt, gwar, hołd, leńskie prawo, żołd, bawełna, blacha, fartuch, kitel, kiecka, sznur, dyszel, hetman, kacerz, rachować, rycerz, stolnica, sztygar, szyb. Pożyczki z imion własnych: Dzietrzych z Dietrich, Dziećmar z Dietmar, Jerzman z Herman, Olbrycht lub Olbracht z Albrecht, Biernat z Bernard. 4. Wpływy łacińskie…
…, minerałów, związków chemicznych, np. ambirz `imbir', beryl, burak, cebula, cykuła, cynamon, cytrynat, kryształ, lawenda, migdały, ocet. Trochę wchodzi w użycie w środowski pracy umysłowej, np. atrament, bakałarz, data, inkaust, kancelaria, mandat, metryka, pergamin, suma, tryb. Nieraz polskie latynizmy są pochodzenia greckiego, np. agat, ambrozja, apostoł, apoteka, paralityk. 5. Staropolskie imiona…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)