Fragment notatki:
Prawo
cywilne
2010/2011
prof. dr hab. M. Pyziak-Szafnicka
dr M. Wojewoda
Prawo rodzinne
przygotował: W.W.
Spis treści
01. Wstęp.............................................................................................................................................................................3
01.1 Historia....................................................................................................................................................................3
01.2 Główne zasady........................................................................................................................................................3
01.3 Pokrewieństwo i powinowactwo............................................................................................................................4
02. Małżeństwo....................................................................................................................................................................5
02.1 Zawarcie małżeństwa..............................................................................................................................................5
02.2 Unieważnienie małżeństwa ..................................................................................................................................14
02.3 Prawa i obowiązki małżonków.............................................................................................................................15
02.4 Stosunki majątkowe między małżonkami.............................................................................................................18
02.5 Ustanie małżeństwa...............................................................................................................................................28
03. Przysposobienie...........................................................................................................................................................30
04. Obowiązek alimentacyjny .........................................................................................................................................34
przygotował: W.W.
2
01. WSTĘP
01.1 Historia
W okresie międzywojennym prawo rodzinne nie zostało zunifikowane. Przygotowano projekty
ustaw. Z 1945 roku jest prawo małżeńskie, z 1946 prawo rodzinne, prawo opiekuńcze, prawo
małżeńskie majątkowe. Te cztery dekrety doprowadziły do unifikacji prawa rodzinnego. Pierwszy
kodeks rodzinny mieliśmy wspólnie z Czechosłowacją (1950 r.). Następnie mamy kodeks rodzinny
i opiekuńczy z 1964 r. We wszystkich innych państwach demokratycznych europejskich prawo
rodzinne jest traktowane jako część prawa cywilnego. We wszystkich państwach prawo rodzinne
znajduje się w kodeksie cywilnym. W państwach socjalistycznych były natomiast odrębne kodeksy
rodzinne i opiekuńcze. Wynikało to z założeń ideologicznych. Gdyby uchwalony został nowy
kodeks cywilny, to prawo rodzinne zawarte zostałoby zawarte w jednej z jego ksiąg.
Nowelizacje KRiO → Kodeks rodzinny i opiekuńczy był wielokrotnie nowelizowany.
➢ 1975 r. - zmiana przepisów dotyczących odpowiedzialności za długi małżonków i adopcji
➢ 1995 r. - dotyczyła przysposobienia (adopcji) – wyodrębniono w przepisach przysposobienie
międzynarodowe
➢ 1998 r. - dopuszczenie ślubów kościelnych o podwójnym skutku.
➢ 1999 r. - wprowadzenie separacji sądowej
➢ 2004 r. - zmiana zasady odpowiedzialności małżonków za długi. Do 1-go stycznia 2005
roku jeżeli jedno z małżonków zaciągnęło zobowiązanie, to wierzyciel mógł prowadzić
egzekucję w majątku wspólnym. Od 2005 roku może sięgać do majątku wspólnego, tylko
pod warunkiem, że współmałżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie zobowiązania
➢ 2008 r. - dotyczy ustalenia pochodzenia dziecka. Po raz pierwszy wprowadzono przepisy
dotyczące macierzyństwa – ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa. Zmieniono też przepisy
o ustaleniu ojcostwa. Zasadniczo zmieniło się uznanie dziecka przez mężczyznę, które do
2008 roku było czynnością prawną, oświadczeniem woli mężczyzny, a teraz jest
oświadczeniem wiedzy i kierownik USC może odmówić przyjęcia tego oświadczenia, jeżeli
ma wątpliwości do prawdziwości tego ojcostwa. Nowelizacja ta zmieniła również przepisy o
stosunkach między rodzicami, a dziećmi
01.2 Główne zasady
KRiO opiera się na pewnych zasadach, które trwają niezmienione mimo kolejnych nowelizacji.
➢
➢
➢
➢
➢
Zasada monogamii
Zasada świeckości małżeństwa
Zasada trwałości małżeństwa
Zasada egalitaryzmu małżonków
Zasada dobra dziecka
Zasada monogamii → Można mieć tylko jedną żonę, jednego męża.
Zasada świeckości małżeństwa → Małżeństwo to związek laicki, musi być zarejestrowane w
USC.
Zasada egalitaryzmu małżonków → W prawie polskim jest absolutnie pełne równouprawnienie
przygotował: W.W.
3
małżonków. KRiO nie posługuje się terminami ''żona'', ''mąż'', ''kobieta'', ''mężczyzna'', lecz słowem
''małżonek''. Ustawodawca już poprzez przyjęcie tej terminologii pozbawił się możliwości
różnicowania praw kobiety i mężczyzny w małżeństwie. To prawda, że ustawodawca polski od
zawsze był wrażliwy na sytuację kobiet. W niepodległej Polsce interweniował, by obowiązujące na
ziemiach centralnych przepisy kodeksu napoleona zmienić, by poprawić sytuację kobiet w
małżeństwie. Jest też niewątpliwie, że takiego rozpędu dostaliśmy wraz z socjalizmem. Jednym z
postulatów komunistycznego państwa było zniszczenie burżuazyjnej rodziny – tradycyjnej, opartej
na małżeństwie. Po drugie, w ZSRR po wojnie brakowało mężczyzn. Cała ideologia radziecka była
nastawiona na to, by przekonać kobiety, by odbudować małżeństwo. Trzeba było przekonać
kobiety, by chciały mieć dzieci i je rodziły, nie mając mężów. Znalazło to odbicie w przepisach,
także naszych. Kwestia równouprawnienia kobiet była kwestią ideologiczną. Przy okazji
zrealizowano zasadę dobra dziecka. Mówiono, że wszystkie dzieci są nasze. Polski KRiO jest
przykładem absolutnego równouprawnienia w małżeństwie. W prawie rodzinnym nie można już
poprawić sytuacji kobiet.
Zasada dobra dziecka → Przejawia się to w przepisach dotyczących ustalenia pochodzenia
dziecka. Przy rozwodzie dobro dziecka to przesłanka negatywna.
01.3 Pokrewieństwo i powinowactwo
Art. 617 KRiO reguluje powinowactwo i pokrewieństwo.
Pokrewieństwo → Krewnymi są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, są związane
węzłem krwi. Wyróżniamy pokrewieństwo w linii prostej (jedna osoba pochodzi bezpośrednio od
drugiej) i linii bocznej.
Powinowactwo → Powinowactwo to stosunek między jednym małżonkiem, a krewnymi drugiego
małżonka. Powinowactwo trwa mimo ustania małżeństwa. Unieważnienie, nie ustanie, małżeństwa
działa ex tunic. Powinowactwo ustaje w wyniku unieważnienia małżeństwa.
przygotował: W.W.
4
02. MAŁŻEŃSTWO
Od małżeństwa zaczyna się cały KRiO, bo od małżeństwa cały czas jeszcze zaczyna się
rodzina.
02.1 Zawarcie małżeństwa
Jak można w Polsce zawrzeć małżeństwo?
➢ Tylko w USC
➢ W USC i w kościele
➢ Tylko w kościele (małżeństwo o podwójnym skutku)
Art. 1 KRiO stanowi, że małżeństwo zostaje zawarte, gdy kobieta i mężczyzna złożą przed
kierownikiem USC oświadczenia woli, że wstępują w związek małżeński.
Oświadczenia te mogą być złożone przed przedstawicielem kościoła lub innego związku
wyznaniowego.
Czy można zawrzeć tylko ślub wyznaniowy? Oczywiście tak. Nie ma żadnych ograniczeń – prawo
państwowe nie wiąże w żaden sposób duchownych. Ale ślub wyznaniowy nie odnosi żadnych
skutków z punktu widzenia prawa polskiego.
Można powiedzieć, że prawo polskie przewiduje trzy poziomy przesłanek dotyczących zawarcia
małżeństwa.
➢ Warunki istnienia małżeństwa
W sytuacji, w której mimo nie spełnienia tych warunków sporządzony został akt
małżeństwa, każdy kto ma w tym interes prawny, może wystąpić z powództwem o ustalenie
nieistnienia małżeństwa.
➢ Warunki ważności małżeństwa
Jeśli nie jest spełniony któryś z ważności małżeństwa, to małżeństwo istnieje, jest ważne,
ale może zostać unieważnione. Jest to sankcja wzruszalności, nieważności względnej. W
prawie polskim nie ma sankcji bezwzględnej nieważności małżeństwa.
➢ Warunki formalne (służące zapewnieniu uroczystego charakteru tego aktu)
Nie mają wpływu na zawarcie i ważność małżeństwa.
Będziemy zajmować się warunkami z dwóch pierwszych kategorii.
WARUNKI ISTNIENIA MAŁŻEŃSTWA
Cztery warunki istnienia małżeństwa z art. 1 KRiO to:
➢
➢
➢
➢
Różnica płci nupturientów
Jednoczesna obecność nupturientów
Złożenie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński
Złożenie tych oświadczeń przed odpowiednim organem
Różnica płci nupturientów → Jest to przesłanka konstytucyjna. Konstytucja przewiduje, że
małżeństwo to związek kobiety i mężczyzny.
przygotował: W.W.
5
Kierownik USC określa płeć nupturientów na podstawie aktu urodzenia. Pierwsze kroki zawsze
trzeba skierować do USC, również w przypadku małżeństwa konkordatowego.
Problem wiąże się z transseksualizmem. Dokonywanie zabiegów zmiany płci jest faktem. Karniści
uważają, że zabieg zmiany płci jest zawsze bezprawny. Sam transseksualizm, czyli rozbieżność
między płcią odczuwaną psychicznie, a cechami płciowymi fizycznymi, nie jest przeszkodą do
zawarcia małżeństwa. Osoby, które dokonały zabiegu zmiany płci muszą wystąpić o zmianę aktu
urodzenia. Akty stanu cywilnego mogą być zmieniane tylko na podstawie orzeczeń sądowych. W
1982 roku SN powiedział, że jest możliwe wystąpienie o sprostowanie aktu urodzenia. Jeśli
nastąpiła zmiana płci potwierdzona odpowiednimi zaświadczeniami lekarskimi, można wystąpić o
sprostowanie aktu urodzenia do sądu. Następnie SN w uchwale z 1989 roku powiedział, że
występowanie transseksualizmu nie daje podstawy do sprostowania aktu urodzenia. Jest to
uzasadnione stanowisko, ponieważ ze sprostowaniem mamy do czynienia wtedy, kiedy coś zostało
źle zapisane. W momencie urodzenia się dziecka płeć była tutaj wpisana prawidłowo. SN przyjął,
że gdy płeć została operacyjnie zmieniona, osoba taka może wystąpić z powództwem o ustalenie, że
nastąpiła zmiana płci. Przy czym sąd każe pozywać rodziców. Pozwanymi powinni być w tej
sprawie rodzice. Kiedy sąd, po zapoznaniu się z opiniami biegłych, ustali, że płeć została
rzeczywiście zmieniona, to taki wyrok jest przesyłany do USC i w akcie wpisuje się wzmiankę
dodatkową o zmianie płci. Jest to także podstawa do zmiany imienia i nazwiska. Jeżeli ktoś dokonał
tych wszystkich czynności, to osoba taka może zawrzeć małżeństwo w zmienionej płci.
Jednoczesna obecność nupturientów → Zasadą jest, że wymagana jest jednoczesna obecność
nupturientów. Małżonkowie są przeważnie jednocześnie obecni, ale o ile od tej odmienności płci
nasze prawo nie dopuszcza wyjątków, o tyle można zawrzeć małżeństwo, nie będąc jednocześnie
obecnym.
Wyjątkiem jest możliwość zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika – matrimonium per procura.
Z ważnych powodów sąd może pozwolić, by oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński
zostało złożone przez pełnomocnika. I tutaj pojawiają się dwa warunki, by było to dopuszczalne:
➢ Zgoda sądu → Aby zawrzeć małżeństwo przez pełnomocnika należy najpierw wystąpić do
sądu o zezwolenie. Sąd może udzielić tego zezwolenia tylko z ważnych powodów.
➢ Odpowiednia forma pełnomocnictwa → Pełnomocnictwo, w tym wypadku, to szczególna
forma pisemna. Musi być to dokument z podpisem urzędowo poświadczonym. Co więcej,
nie można udzielić pełnomocnictwa do zawarcia małżeństwa generalnie, ale do zawarcia
małżeństwa ze ściśle określoną osobą.
Uwagi dodatkowe → Po pierwsze, orzecznictwo przyjmuje, że przez pełnomocnika może działać
tylko jeden z nupturientów. Jest to wyrazem wysokiej rangi małżeństwa. Po drugie, pełnomocnik
może być tej samej płci co drugi małżonek.
Złożenie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński → Osoby mają złożyć oświadczenia o
wstąpieniu w związek małżeński. Nie ma odstępstwa od tego wymagania. Trzeba powiedzieć to
sakramentalne ''tak''. Przesłanka ta nie doznaje zatem żadnych wyjątków.
Czynność prawna ta nie może być zawarta pod warunkiem, ani z zastrzeżeniem terminu.
Złożenie oświadczeń przed odpowiednim organem → Oświadczenia mają być złożone przed
odpowiednim organem. Odpowiednim organem może być:
➢ kierownik USC
przygotował: W.W.
6
➢ konsul (jeżeli małżeństwo zawierane jest za granicą)
➢ osoba duchowna (w przypadku małżeństwa konkordatowego)
Duchowny → Wyjściowym warunkiem jest to, że musi istnieć albo ratyfikowana umowa
międzynarodowa, albo ustawa regulująca stosunek państwa do kościoła lub związku
wyznaniowego. W Polsce mamy konkordat między Stolicą Apostolską i RP, i ustawy regulujące
stosunek państwa do związku wyznaniowego. Akt wykonawczy przewiduje przy tym, kto w ramach
danego kościoła lub związku wyznaniowego będzie uważany za duchownego w rozumieniu KRiO.
Musi być to zatem duchowny wskazany przez przepisy wykonawcze.
WARUNKI WAŻNOŚCI MAŁŻEŃSTWA
W ramach warunków ważności małżeństwa wyróżniamy:
➢ przeszkody małżeńskie
➢ wady oświadczenia woli
➢ wadliwość pełnomocnictwa
Przeszkody małżeńskie → Przeszkody małżeńskie to okoliczności wyłączające zawarcie
małżeństwa regulowane w art. od 10 do 15 KRiO. Przeszkody są przeszkodami do chwili zawarcia
małżeństwa. Jeśli kierownik USC stwierdzi istnienie takiej przeszkody, to nie dopuści do zawarcia
małżeństwa. Jednakże z różnych przyczyn, zawinionych lub niezawinionych zdarza się, że
małżeństwo zostaje zawarte mimo istnienia przeszkody. Wtedy ta okoliczność, która była
przeszkodą, staje się przyczyną unieważnienia małżeństwa. Wszystkie okoliczności wykryte przed
zawarciem małżeństwa są przeszkodami. Jeżeli nie zostaną wykryte na czas i małżeństwo zostało
zawarte przekształcają się w przyczyny do unieważnienia. Ale nie ma nieważności małżeństwa z
mocy samego prawa. O unieważnienie musi wystąpić zainteresowana strona.
Wszystkie przeszkody występujące w prawie polskim to:
➢ nieosiągnięcie wymaganego wieku
➢ ubezwłasnowolnienie całkowite
➢ choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy
➢ pozostawanie w związku małżeńskim
➢ pokrewieństwo
➢ powinowactwo
➢ przysposobienie
Nieosiągnięcie wymaganego wieku (art. 10 KRiO)
Przeszkoda: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba, która nie ukończyła wieku wymaganego przez
ustawodawcę (18 lat)
Usuwalność: Częściowo usuwalna. Sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa, ale przy spełnieniu
przesłanek. Przesłanka podmiotowa: kobieta, która ukończyła 16 lat może wyjść za mąż za
zezwoleniem sądu. Przesłanka merytoryczna: sąd może zezwolić z ważnych przyczyn, w praktyce
najczęściej jest ciąża i musi być to zgodne z dobrej przyszłej rodziny.
Czas trwania: Aż do osiągnięcia wymaganego wieku.
Konwalidacja: Konwalidacja małżeństwa następuje poprzez osiągnięcie wieku wymaganego przez
ustawę.
Przykład: Osoba, która ma 30 lat nie może żądać unieważnienia małżeństwa, bo w wieku 17 lat sfałszowała akt
urodzenia i zawarła małżeństwa.
przygotował: W.W.
7
Legitymacja (kto może wystąpić o unieważnienie małżeństwa): Zasada: Każdy z małżonków i
prokurator. Wyjątek: Jeżeli kobieta zaszła w ciążę, to tylko ona może żądać unieważnienia
małżeństwa.
Ubezwłasnowolnienie całkowite (art. 11 KRiO)
Przeszkoda: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie.
Usuwalność: Nieusuwalna. Ta przeszkoda jest nieusuwana w tym sensie, że dopóki trwa
ubezwłasnowolnienie to nikt nie może pozwolić osobie ubezwłasnowolnionej na zawarcie
małżeństwa. Decyduje moment ubezwłasnowolnienia w chwili zawarcia małżeństwa.
Czas trwania: Przesłanka może odpaść, gdy ubezwłasnowolnienie całkowite zostanie uchylone lub
zamienione na częściowe.
Konwalidacja: Konwalidacja następuje, kiedy ubezwłasnowolnienie całkowite zostaje uchylone
albo zmienione na ubezwłasnowolnienie częściowe.
Legitymacja: Każdy z małżonków, prokurator.
Choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy (art. 12 KRiO)
Przeszkoda: Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo
niedorozwojem umysłowym. Zakładamy, że osoba ta nie jest ubezwłasnowolniona całkowicie.
Usuwalność: Usuwalna. Można wystąpić do sądu o zezwolenie na zawarcie małżeństwa. Sąd może
wydać takie zezwolenie, jeżeli oceni, że stan zdrowia danej osoby nie zagraża małżeństwu ani
zdrowiu przyszłego potomstwa. Co do żadnej choroby psychicznej nie można wykluczyć, że będzie
ona odziedziczona. Choroba psychiczna jest podstawą do unieważnienia małżeństwa, jeżeli
występowała ona w momencie zawarcia małżeństwa. Dotyczy to przede wszystkim schizofrenii.
Czas trwania: Jeżeli choroba zostanie uleczona, to przeszkoda upada. Przy niedorozwoju
umysłowym przeszkoda jest nieograniczona w czasie.
Konwalidacja: Konwalidacja następuje wraz z wyzdrowieniem. W przypadku niedorozwoju
umysłowego nie jest możliwa, bo nie da się z niego wyleczyć.
Legitymacja: Każdy z małżonków, prokurator.
Pozostawanie w związku małżeńskim (art. 13 KRiO)
Przeszkoda: Nie może zawrzeć małżeństwa ten, kto już w związku małżeńskim przebywa.
Przeszkoda węzła małżeńskiego jest pierwszą z dwóch „poważniejszych” przeszkód. Jest to
przeszkoda bezwzględna. Oprócz pokrewieństwa stanowi ona także przestępstwo wg prawa
karnego. Dotyczy to tylko małżeństwa wedle prawa polskiego. Jeżeli osoba miała tylko małżeństwo
wyznaniowe to w prawie polskim jest stanu wolnego.
Usuwalność: Nieusuwalna. Póki trwa ten pierwszy związek małżeński nikt nie może zezwolić na
zawarcie kolejnego związku małżeńskiego.
Konwalidacja: Konwalidacja następuje w skutek unieważnienia pierwszego małżeństwa lub ustania
pierwszego małżeństwa. Pierwsze małżeństwo może być unieważnione. Pierwsze małżeństwo może
przygotował: W.W.
8
być też rozwiązane przez rozwód lub ustać poprzez śmierć małżonka. Ale jeżeli małżeństwo
poprzednie ustaje poprzez śmierć bigamisty, to małżeństwo nie konwaliduje się.
Legitymacja: Rozszerzona legitymacja: każdy kto ma w tym interes prawny, przede wszystkim
pierwsza żona, dzieci z pierwszego małżeństwa oraz prokurator. Można unieważnić małżeństwo
nawet po jego ustaniu.
Pokrewieństwo (art. 14 KRiO)
Przeszkoda: Nie mogą ze sobą zawrzeć małżeństwa krewni w linii prostej oraz rodzeństwo.
Usuwalność: Nieusuwalna. Nikt nie może zezwolić na takie małżeństwo. Samo zawarcie
małżeństwa nie jest przestępstwem, ale utrzymywanie kontaktów cielesnych już tak.
Czas trwania: Przeszkoda nieograniczona w czasie.
Konwalidacja: Małżeństwo nie może zostać konwalidowane.
Legitymacja: Rozszerzona legitymacja: każdy, kto ma w tym interes prawny oraz prokurator.
Można domagać się unieważnienia małżeństwa nawet po jego ustaniu.
Powinowactwo (art. 14 KRiO)
Przeszkoda: Nie mogą ze sobą zawrzeć małżeństwa powinowaci w linii prostej. Jest to przeszkoda
obyczajowa. Występuje w linii prostej, teściowa-zięć, teść-synowa, macocha-pasierb, ojczympasierbica. Nie ma przeszkody w linii bocznej. Ta przeszkoda pojawi się dopiero po ustaniu
małżeństwa z pierwszym mężem, bo w czasie trwania małżeństwa istnieje przeszkoda węzła
małżeńskiego. Ta przeszkoda powstaje dopiero po zwolnieniu z węzła małżeńskiego.
Powinowactwo nie ustaje poprzez ustanie małżeństwa.
Usuwalność: Usuwalna. Z ważnych powodów sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa z
powinowatym w linii prostej.
Czas trwania: W zasadzie nieograniczona w czasie. Powinowactwo ustaje przez unieważnienie
małżeństwa. Ta przeszkoda znika, jeżeli małżeństwo, w związku z którym powstaje powinowactwo
zostaje unieważnione.
Konwalidacja: Konwalidacja może nastąpić w razie unieważnienia małżeństwa, z którego
powinowactwo wynikało.
Legitymacja: Każdy z małżonków, prokurator.
Przysposobienie (art. 15 KRiO)
Przeszkoda: Nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa przysposabiający i przysposabiany.
Usuwalność: Nieusuwalna. Dopóki trwa stosunek przysposobienia żaden sąd nie może zezwolić na
małżeństwo.
Czas trwania: Przysposobienie w prawie polskim może być rozwiązane, a wtedy przeszkoda
odpada.
przygotował: W.W.
9
Konwalidacja: Kowalidacja nastąpi poprzez rozwiązanie przysposobienia po zawarciu małżeństwa.
Legitymacja: Każdy z małżonków, prokurator.
Wady oświadczeń woli → Wady oświadczeń woli zostały wprowadzone do KRiO w 1998 roku.
Dopisano wtedy art 151. Wady oświadczeń woli były przyczyną unieważnienia małżeństwa z 1946
roku, ale ani w kodeksie rodzinnym z 1950, ani w KRiO nie przewidziano wad oświadczeń woli. A
przecież wydaje się, że jeśli każdą umowę można wzruszyć powołując się na wadę oświadczenia
woli, to logiczna jest możliwość unieważnienia małżeństwa ze względu na takie wady. Trudno
powiedzieć, by wady oświadczenia woli były przeszkodami do zawarcia małżeństwa.
Wprowadzenie wad oświadczeń woli wynika z założenia, że wola zawarcia małżeństwa musi
odpowiadać wszystkim warunkom jakie stawiamy oświadczeniu woli.
Ustawodawca wprowadził trzy wady oświadczenia woli:
➢ brak świadomości w chwili wyrażania woli
➢ błąd co do tożsamości drugiej strony
➢ bezprawna groźba niebezpieczeństwa osobistego
Brak świadomości w chwili wyrażania woli → W ten sposób ustawodawca nawiązuje do
wady oświadczenia woli uregulowanej w art. 82 KC. Różnica jest taka, że w art. 82 mamy brak
świadomości lub swobody w chwili podejmowania lub wyrażania woli. Tu chodzi tylko o brak
świadomości i tylko w chwili wyrażania woli. Ustawodawca zakłada, że stan podejmowania decyzji
o wstąpieniu w związek małżeński jest długi i jeśli w jakimś momencie nastąpiły zaburzenia
świadomości, to nie ma to znaczenia. Tak samo jak w art. 82 KC obojętne są przyczyny, które
spowodowały brak świadomości.
Błąd co do tożsamości drugiej strony → Jest to wada, która wywołuje najwięcej
wątpliwości. Bo nikt nie wie, co oznacza błąd co do tożsamości drugiej strony. Przykładem
książkowym jest sytuacja, gdy Jan chciał zawrzeć małżeństwo z Martą Kowalską, a podstawiono
mu Magdę Kowalską – jej siostrę bliźniaczkę. Taki błąd może się zdarzyć szczególnie wtedy, gdy
małżeństwo zawierane jest przez pełnomocnika.
Gdyby art. 151 § 1 pkt 2 miał obejmować tylko te przypadki, gdy fizycznie jest nie ta osoba, to
można by powiedzieć, że wysiłek ustawodawcy był zbyteczny. Z drugiej strony jest pewne, że nie
można unieważnić małżeństwa z powodu błędu co do cech osoby.
Gdyby się okazało, że osoba z którą zawarliśmy małżeństwo zmieniła płeć i występowała w roli
mężczyzny, to czy nie byłby to błąd co do tożsamości osoby? W tej chwili nie ma żadnego
orzecznictwa SN odnośnie błędu co do tożsamości seksualnej.
Wydaje się niewątpliwe, że jeśli błąd został wywołany podstępnie, to też będzie można występować
o unieważnienie małżeństwa.
Bezprawna groźba niebezpieczeństwa osobistego→ Groźba ma być bezprawna i
poważna – tak jak w KC. Groźba może pochodzić zarówno od drugiej strony – nupturienta – jak i
może być to groźba, która pochodzi od osoby trzeciej. Jest obojętne, czy niebezpieczeństwo
zapowiadane ma dotyczyć samego składającego oświadczenie woli, czy ma też grozić osobie
trzeciej. Natomiast różnica z ujęciem kodeksowym polega na tym, że tu chodzi tylko o
niebezpieczeństwo osobiste. Groźba pozbawienia majątku nie jest groźbą, która będzie brana pod
uwagę.
przygotował: W.W.
10
Jeśli zostanie zawarte małżeństwo pod wpływem jednej z tych wad, wówczas mamy szczególny
tryb. Nie ma tutaj nieważności z mocy prawa, ani nie ma uchylenia się od skutku prawnych poprzez
złożenie oświadczenia woli drugiej stronie. Jest przewidziany tryb sądowy, czyli legitymacja
czynna do wystąpienia z powództwem o unieważnienie małżeństwa. Legitymacja przysługuje:
➢ autor wadliwego oświadczenia
➢ prokuratorowi
Przy przeszkodach mieliśmy możliwość konwalidacji. Tutaj małżeństwo będzie konwalidowane i
już nie można wystąpić o unieważnienie, gdy upłyną terminy. Zatem konwalidacja z upływem
terminu. Mamy dwa terminy.
➢ Nie można unieważnić małżeństwa po upływie terminu 6-miesięcy liczonego od momentu
ustania stanu wyłączającego świadomość, wykrycia błędu, ustania stanu obawy
➢ Drugi termin to termin gilotynujący. Po upływie lat 3 od zawarcia małżeństwa nie można się
już domagać unieważnienia małżeństwa z powodu wady oświadczenia woli
Wśród wad oświadczeń woli uregulowanych w KRiO zabrakło pozorności. Pozorne małżeństwa to
temat niezwykle aktualny w ramach UE. Istnieje rezolucja Rady UE w sprawie środków jakie
należy podjąć w celu zwalczania małżeństw zawieranych dla pozoru. Pierwszy opisany przypadek
zawarcia małżeństwa dla uzyskania małżeństwa, to małżeństwo zawarte przez Różę Luksemburg.
W XX wieku jest to bardzo rozpowszechniony sposób uzyskiwania prawa legalnego pobytu. Z
małżeństwem legalnie zawartym wiąże się prawo pobytu. Jest to sposób na tyle nadużywany, że UE
podjęła rezolucję, w której nawołuje do podejmowania walki z małżeństwami pozornymi. Definiuje
się, w owej rezolucji, że małżeństwo zawierane dla pozoru jako małżeństwo, które ma wyłącznie na
celu uzyskanie prawa legalnego pobytu na terytorium państw UE. A przecież małżeństwa dla
pozoru zawierane są również z innych przyczyn. Urzędnik stanu cywilnego w Polsce nie ma
żadnego obowiązku, ani prawa badać, czy kandydaci do zawarcia związku małżeńskiego mówią
tym samym językiem, czy wiedzą coś o sobie osobiście, czy się długą znają. Urzędnik stanu
cywilnego nie ma prawa stawiać takich pytań. Urzędnik traktuje deklarację woli zawarcia
małżeństwa w sposób formalny.
Wadliwości pełnomocnictwa → Nie chodzi o wady oświadczenia woli, ale o wszelkie
nieprawidłowości, które mogą nastąpić per procura. Wady pełnomocnictwa mogą polegać na:
➢ brak zezwolenia sądu na zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika
➢ pełnomocnictwo było nieważne
➢ pełnomocnictwo zostało skutecznie odwołane
Legitymacja do żądania unieważnienia małżeństwa przysługuje:
➢ mocodawcy
➢ prokuratorowi
Konwalidacja następuje poprzez rozpoczęcie wspólnego pożycia. Na pożycie małżeńskie nie składa
się jedynie pożycie seksualne. Jednak na potrzeby art. 16 KRiO bierze się pod uwagę współżycie
płciowe.
ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA PRZED KIEROWNIKIEM USC
➢ Wizyta w USC
przygotował: W.W.
11
Nupturienci w pierwszej kolejności muszą się udać do USC. Muszą przedstawić dokumenty,
które służą przede wszystkim ustaleniu, czy nie zachodzą przeszkody do zawarcia
małżeństwa. Bardzo ważnym elementem tego etapu jest to, że kończy się on złożeniem
przez nupturientów oświadczenia, że nie zachodzą przeszkody do zawarcia małżeństwa.
➢ Złożenie oświadczeń woli przed kierownikiem USC
Małżeństwo może być zawarte najwcześniej po 30 dniach od złożenia oświadczenia o braku
przeszkód małżeńskich. Jest to konstrukcja, która jest namiastką zapowiedzi. Małżonkowie
dopełnili formalności, ale pozostaje czas, w którym ewentualne odkrycie przeszkód
małżeńskich może nastąpić. Okres ten może być skrócony przez kierownika USC ze
względu na ważne powody.
➢ Sporządzenie aktu małżeństwa
Akt małżeński jest sporządzany, ale nie jest on warunkiem istnienia małżeństwa. Akt
małżeństwa jest wyłącznym dowodem zawarcia małżeństwa. Bez aktu małżeństwa nie
możemy udowodnić, że pozostajemy w związku małżeńskim. Jest to też dowód na tyle
silny, że nawet jeśli zawiera nieprawdę, to musi być podważony prawnie. Art. 2 KC głosi, że
jeżeli nie zostały spełnione warunki istnienia małżeństwa, a został sporządzony akt
małżeństwa, to konieczne jest podważenie aktu małżeństwa w postępowaniu sądowym.
Trzeba wystąpić z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa.
ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA W TRYBIE KONKORDATOWYM
Omówienia wymaga możliwość złożenia oświadczenia przed przedstawicielem kościoła lub innego
związku wyznaniowego. W 1946 roku przyjęta została zasada laickiego małżeństwa. Małżeństwo w
rozumieniu prawa polskiego w powojennej Polsce można było zawrzeć wyłącznie przed
kierownikiem USC. Przez długie lata, bo aż do wejścia w życie ustawy z 1989 roku, obowiązywały
przepisy, które zakazywały celebrowania małżeństwa kościelnego bez uprzedniego zawarcia
małżeństwa w USC. Te przepisy to były art. 63 i 84 prawa o aktach stanu cywilnego. 17-go maja
1989 roku wchodzi w życie ustawa o stosunku państwa do kościoła katolickiego w PRLu. W
przepisach przejściowych tej ustawy uchylono art. 63 i 84 prawa o aktach stanu cywilnego.
Kolejnym aktem w rozwoju tej sytuacji było podpisanie konkordatu w 1993 roku. Konkordat ten
został jednak ratyfikowany dopiero w 1997 roku. Dopiero po ratyfikacji konkordatu można było
podjąć kroki wdrożenia konkordatu do prawa polskiego. Konkordat przewidział małżeństwo o
podwójnym skutku. Nie był to jeszcze koniec tej historii. Konkordat z natury swej dotyczył tylko
kościoła katolickiego. Istotna jest nowelizacja KRiO, która nastąpiła w 1998 roku. Wtedy
wprowadzono § 3 do artykułu 1.
Pierwszym warunkiem małżeństwa konkordatowego jest nie istnienie przeszkód do zawarcia
małżeństwa. Poszczególne etapy zawierania małżeństwa w trybie konkordatowym:
➢ Wizyta w USC
Nupturienci w pierwszej kolejności muszą się udać do USC. Dalsza procedura polega na
tym, że kierownik USC sprawdza, czy między tymi narzeczonymi nie występują przeszkody
do zawarcia małżeństwa – okoliczności, które wyłączają w myśl prawa polskiego zawarcie
małżeństwa. Jeśli nie ma tych przeszkód, to osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo
wyznaniowe kierownik USC wydaje zaświadczenie potwierdzające brak przeszkód do
zawarcia małżeństwa. To zaświadczenie traci moc w terminie 3-miesięcy od daty wydania.
Gdyby kierownik USC nie chciał wydać zaświadczenia o braku przeszkód małżeńskich, to
można występować na drogę sądowa. W trybie nieprocesowym można się zwrócić do sądu
przygotował: W.W.
12
o stwierdzenie, czy istnieją te przeszkody, czy nie.
➢ Złożenie oświadczeń woli przed duchownym
Z tym zaświadczeniem muszą się nupturienci udać do kościoła. Kościół sprawdza wg
swoich przepisów, czy oni mogą zawrzeć małżeństwo. Jeżeli jest wszystko w porządku,
dochodzi do zawarcia małżeństwa przed duchownym. Wtedy ci nupturienci składają przed
duchownym dwa oświadczenia:
przysięga małżeńska w prawie kanonicznym
oświadczenie, że chcą by ich małżeństwo wywoływało również skutki w prawie polskim
Duchowny nie może przyjąć oświadczeń przewidzianych bez uprzedniego przedstawienia
mu zaświadczenia od kierownika USC.
➢ Przesłanie oświadczeń do USC
Niezwłocznie po złożeniu oświadczeń, duchowny sporządza zaświadczenie stwierdzające,
że oświadczenia zostały złożone przy jego obecności. Zaświadczenie wraz z
zaświadczeniem sporządzonym przez kierownika USC duchowny przekazuje do USC przed
upływem 5-ciu dni od złożenia oświadczeń przez nupturientów. Nadanie zaświadczenia w
polskiej placówce pocztowej listem poleconym jest równoznaczne z dostarczeniem.
Jeżeli zaświadczenie nie dotrze do USC w ciągu tych 5 dni, to kierownik odmawia
sporządzenia aktu małżeństwa. W takim razie małżeństwo nie istnieje – jako małżeństwo
cywilne. Małżonkom zostaje zatem dopełnienie czynności cywilnych w odpowiednim
trybie, czyli po prostu zawrzeć małżeństwo przed kierownikiem USC
➢ Sporządzenie aktu małżeństwa
W momencie, gdy zaświadczenie wpłynie w odpowiednim terminie do USC, w USC
sporządza się akt małżeństwa. Sporządzenie aktu małżeństwa jest warunkiem zawarcia
małżeństwa konkordatowego. Gdy akt małżeństwa zostanie sporządzony, to ma on moc
wsteczną. Małżeństwo uważa się za zawarte z chwilą złożenia oświadczeń woli przed
duchownym.
Akt małżeństwa jest wyłącznym dowodem zawarcia małżeństwa. Bez aktu małżeństwa nie
możemy udowodnić, że pozostajemy w związku małżeńskim. Jest to też dowód na tyle
silny, że nawet jeśli zawiera nieprawdę, to musi być podważony prawnie. Art. 2 KC głosi, że
jeżeli nie zostały spełnione warunki istnienia małżeństwa, a został sporządzony akt
małżeństwa, to konieczne jest podważenie aktu małżeństwa w postępowaniu sądowym.
Trzeba wystąpić z powództwem o ustalenie nieistnienia małżeństwa.
Jest w doktrynie zgłaszany pogląd, że to sporządzenie aktu małżeństwa nie jest jednak
warunkiem zawarcia małżeństwa wg prawa polskiego. Takie rozwiązanie przynosiłoby
nierówność konstytucyjną wobec prawa. Pojawiają się też pewne wątpliwości co zrobić,
gdyby małżonkowie po ślubie polecieli w podróż poślubną, samolot się rozbił. Ślub niby
zawarty, ale jeszcze nie zarejestrowany w USC. Czy kierownik USC może sporządzić akt
małżeństwa, gdy nupturienci już nie żyją? Na takie wątpliwości prawo cywilne nie
odpowiada.
przygotował: W.W.
13
02.2 Unieważnienie małżeństwa
Przyczynami dla unieważnienia małżeństwa są:
➢ przeszkody małżeńskie, które po zawarciu małżeństwa przekształcają się w przyczyny dla
unieważnienia
➢ wady oświadczeń woli uregulowane w KRiO
➢ wadliwości pełnomocnictwa
PROCEDURA UNIEWAŻNIENIA
Małżeństwo może być unieważnione tylko z przyczyn wskazanych w odpowiednim dziale KRiO.
Nie ma innych przyczyn unieważnienia małżeństwa. Szerszy jest katalog unieważnienia
małżeństwa w prawie kanonicznym. Nie ma nieważności z mocy samego prawa. Nawet gdyby
wystąpiła któraś z przyczyn w stanie widocznym, ewidentnym, to małżeństwo i tak jest ważne, a
żeby małżeństwo unieważnić należy wystąpić do sądu.
Zasadą jest, że nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu. Od tej zasady istnieją dwa
wyjątki. Zasada nie dotyczy:
➢ unieważniania z powodu pokrewieństwa między małżonkami
➢ unieważnienia z powodu pozostawaniu przez jednego z małżonków w czasie zawierania
małżeństwa w innym związku małżeńskim.
W art. 19 mamy do czynienia z sytuacją, gdy powództwo zostało już wytoczone, a w czasie trwanie
procesu jeden z małżonków zmarł.
➢ Jeśli umarł pozwany, to sprawa będzie dokończona, tylko że sąd musi ustanowić kuratora,
który będzie reprezentował interesy zmarłego małżonka
➢ Jeśli umrze powód, sąd zawiesza postępowanie, informuje zstępnych (dzieci, wnuki) i
unieważnienia mogą wtedy dochodzić jego zstępni.
Sprawy o unieważnienie małżeństwa często są prowadzone z tego powodu, że osoby z pierwszego
związku zainteresowane są zawarciem drugiego małżeństwa, często również kościelnego.
Procedura kościelna unieważnienia małżeństwa będzie na pewno łatwiejsza, gdy będziemy
dysponować unieważnieniem cywilnym.
SKUTKI UNIEWAŻNIENIA
Orzekając unieważnienie małżeństwa, sąd orzeka także, czy i który małżonek zawarł małżeństwo w
złej wierze. Małżonka, który zawarł małżeństwo w złej wierze traktuje się tak jak małżonka
winnego rozpadu pożycia małżeńskiego przy rozwodzie. Za będącego w złej wierze uważa się
małżonka, który w chwili zawarcia małżeństwa wiedział o okoliczności stanowiącej podstawę jego
unieważnienia.
Wyrok unieważniający małżeństwo jest specjalnym wyrokiem, który część skutków wywołuje na
przyszłość, a część z mocą wsteczną. Skutki na przyszłość dotyczą:
➢ stosunku małżonków do wspólnych dzieci
➢ stosunków majątkowych
W tym zakresie unieważnienia małżeństwa działa na przyszłość. W pozostałym zakresie, przede
wszystkim w sprawach osobowych, unieważnienie małżeństwa działa z mocą wsteczną.
Skutki dotyczące stosunku do wspólnych dzieci → Jeśli z małżeństwa urodziły się dzieci, to
przygotował: W.W.
14
działa domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki. Nawet jeśli małżeństwo zostało
unieważnione, dziecko zachowuje status dziecka pochodzącego z małżeństwa i ten małżonek
pozostaje ojcem dziecka. Ojcostwo jest zatem niewzruszone.
Skutki dotyczące stosunków majątkowych → Skutki przedstawiają się następująco:
➢ Jeżeli poprzez małżeństwo powstała wspólność majątkowa małżeńska, następuje
przekształcenie tego majątku we współwłasność w częściach ułamkowych.
➢ Należy też mówić o obowiązku alimentacyjnym – będzie się kształtował tak jak po
rozwodzie. Istotne ma orzeczenie o winie, a w przypadku unieważniania małżeństwa
pozostawanie w złej wierze. Generalnie jest tak, że małżonek, który był w złej wierze, nie
będzie mógł się domagać alimentów.
Skutki dotyczące spraw osobowych → Skutki te wyglądają następująco:
➢ Małżonek powraca do stanu wolnego. Nie oznacza to, że może zawrzeć związek kościelny,
ale w tym procesie wg prawa kanonicznego jest to dość istotny argument.
➢ Ustaje również powinowactwo (nie ustaje w przypadku rozwodu).
➢ Małżonkowie wracają do poprzedniego nazwiska.
02.3 Prawa i obowiązki małżonków
W polskim prawie nie znajdziemy innych związków poza związkiem małżeńskim. Nie istnieje
nawet definicja formalna konkubinatu. Na świecie w tej chwili są niezwykle rozwinięte i niemal
powszechne tzw. związki partnerskie, a regulowane są już nawet małżeństwa homoseksualne. Ze
względu na treść art. 18 konstytucji RP wydaje się na razie nie do pomyślenia, aby w naszym
prawie mogło się pojawić małżeństwo jako związek jednopłciowy. Gdy chodzi o małżeństwo, to
jesteśmy chronieni konstytucją przed wprowadzeniem tego rodzaju związków. Gdy chodzi o
partnerstwo, to nie mamy żadnych konstytucyjnych przepisów, z których można byłoby wprost
wyprowadzić zakaz. Związki partnerskie są regulowane w sposób bardzo zróżnicowany w
państwach europejskich. W szczególności są takie dwa zasadnicze modele, które w ramach
Międzynarodowej Komisji Stanu Cywilnego określane są jako słabsze i mocniejsze partnerstwo.
Partnerstwo we Francji zostało wprowadzone na początku 2000 roku, ale z mocą wsteczną – objęło
już 1999 rok. Chodziło o to, by partnerzy już za 1999 rok mogli się wspólnie opodatkować.
Związek partnerski we Francji jest zarówno homo jak i heteroseksusalny. To podstawowy rys tego
partnerstwa. Jest to umowa, którą zawiera się przed urzędnikiem państwowym i która nie wpływa
na stan cywilny osób pozostających w tym związku. Osoby te pozostają stanu wolnego – mogą
zawrzeć związek małżeński z inną osobą, co powoduje że ich związek partnerski upada z mocy
samego prawa. W tej chwili we Francji jest tak, że partnerstwa homoseksualne stanowią znikomy
procent wszystkich zawieranych. W ubiegłym roku we Francji pary heteroseksualne zawarły więcej
związków partnerskich niż małżeńskich. Widać, że Francuzi widzą taki związek mniej formalny.
Chcą skorzystać z dobrodziejstwa w różnych dziedzinach życia, które daje partnerstwo, natomiast
nie chcą być aż małżeństwem. Na drugim biegunie stoi związek partnerski w prawie niemieckim.
W Niemczech jest to związek wyłącznie homoseksualny, który wpływa na stan cywilny. Dla
obserwatora postronnego zdumiewające jest to, że oba te porządki prawne, przyjmując różne
rozwiązania, są przekonane o zgodności z konstytucyjnymi zasadami – w uzasadnieniu przyjętych
rozwiązań powołują się na zasady konstytucyjne. Ostatnia konwencja w Międzynarodowej Komisji
Stanu Cywilnego to konwencja o uznawaniu partnerstwa zarejestrowanego. Nie weszła jeszcze w
życie. Chodziło o to, by partnerstwo zarejestrowane w jednym kraju było uznawane za partnerstwo
w innych krajach europejskich. Problem zasadniczy polegał na tym, że tutaj są zasadnicze różnice.
Związek partnerski w poszczególnych państwach jest rozumiany inaczej. Widać to chociażby po
Francji i Niemcach.
przygotował: W.W.
15
Prawa i obowiązki małżonków to przepisy, które mają w większości charakter deklaracji ideowych.
Brak tutaj bowiem sankcji.
Małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Nie oznacza to, że małżonkowie
wykonują w małżeństwie identyczne funkcje. Zależy to od układu, jaki zostanie w małżeństwie
przyjęty. Zasadę tą należy rozumieć nie tylko jako formalne równouprawnienie ale także w ten
sposób, iż w przypadku tradycyjnych układów małżeńskich, gdzie funkcja męża polega na pracy
zarobkowej, a żony na wychowywaniu dzieci i prowadzeniu gospodarstwa domowego, zasada ta
zostaje zachowana. Ustawodawca zrównuje pracę w domu z pracą zarobkową.
OBOWIĄZKI
Obowiązki małżonków odnajdziemy w poszczególnych artykułach.
➢ Obowiązki z art. 23 KRiO
W art. 23 zawarte są następujące obowiązki:
obowiązek wspólnego pożycia (wspólne pożycie w znaczeniu szerokim. Nie chodzi
tylko o utrzymywanie stosunków seksualnych. Wzajemne pożycie w ujęciu szerokim
składa się z trzech więzi:
duchowej
seksualnej
gospodarczej
obowiązek wzajemnej pomocy
obowiązek wierności
obowiązek współdziałania dla dobra rodziny
Są to takie obowiązki, które nie są obwarowane sankcjami. Nie ma bezpośredniej sankcji
nie wykonywania, czy złego wykonywania tych obowiązków. Sankcją pośrednią może być
orzeczenie winy rozkładu pożycia małżeńskiego w postępowaniu rozwodowym. W sprawie
rozwodowej sąd z reguły bada, czy i kto ponosi winę rozkładu pożycia małżeńskiego. I
wtedy sąd będzie zainteresowany dowodami, by ustalić, które z małżonków ponosi winę
rozkładu pożycia małżeńskiego. Jest taka konsekwencja, że małżonek wyłącznie winny
rozkładu pożycia małżeńskiego nie może domagać się alimentów po rozwodzie.
➢ Wspólne rozstrzyganie o istotnych sprawach rodziny (art. 24 KRiO)
Małżonkowie rozstrzygają wspólnie o istotnych sprawach rodziny. W braku porozumienia
każdy z nich może zwrócić się o rozstrzygnięcie do sądu. Sprawy rodziny to:
takie, które w równym stopniu dotyczą wszystkich członków rodziny
takie, które bezpośrednio dotyczą tylko na jednego z członków rodziny, ale rzutują na
sytuację rodziny jako całości
➢ Przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 KRiO)
Obowiązek ten jest niezależny od ustroju majątkowego małżeństwa.
Małżonkowie mają obowiązek przyczyniania się do potrzeb rodziny, którą założyli przez
swój związek.
Jak każde z małżonków ma się przyczyniać? W miarę swoich możliwości zarobkowych i
przygotował: W.W.
16
majątkowych, wg swych sił.
Zdanie drugie art. 27 zawiera treść, która decyduje o równouprawnieniu małżonków. Wkład
w zaspokojenie potrzeb rodziny może polegać na tym także, że małżonek zajmuje się
dziećmi, domem. Te obowiązki zwykle w większej mierze przypadają kobiecie. Z tym
przepisem koresponduje później art. 43 § 3. Nie jest tak, że jedna z osób zajmuje się domem
i przyjmuje się, że ona nie tworzy majątku tej rodziny. Przeciwnie - w żadnym razie drugi
małżonek nie może się powoływać na to, że żona nie zarabia.
Art. 27 nie jest tylko deklaracją programową. Przeciwnie - uważa się, że ten przepis jest
podstawą do występowania z powództwem o alimenty na rzecz rodziny w sytuacji, gdyby
któryś z małżonków nie przyczyniał się do zaspokajania potrzeb rodziny.
Z art. 27 wyprowadza się zatem obowiązek prawny, obwarowany sankcją. Często ludzie
sobie wyobrażają, że alimentów można się domagać dopiero po rozwodzie lub separacji. A o
alimenty można wystąpić również w czasie trwania małżeństwa.
Art. 28 przewiduje nawet, ale pod warunkiem trwania wspólnego pożycia małżonków
(wspólnego zamieszkiwania), uproszczoną formę realizacji obowiązku z art. 27. Jeżeli jedne
z małżonków nie łoży, to z art. 28 wynika, że drugi małżonek nie musi występować z
powództwem o alimenty, ale może wystąpić do sądu z wnioskiem o wydanie nakazu, aby
część lub całość dochodów małżonka była przez pracodawcę przekazywana małżonkowi,
który zajmuje się domem, dziećmi.
Ale dzisiaj sytuacja jest bardziej skomplikowana niż kiedyś. Sytuacja wynagrodzenia za
pracę nie jest bowiem zawsze do końca klarowna. W początkowej wersji art. 28 miał jeden
§. Ale małżonek nie płacący mógł wtedy wyprowadzić się, przerwać wspólne pożycie
będące warunkiem. Dlatego dodano § 2.
Od 1975 r. nie można pozbawić tego nakazu mocy w taki prosty sposób poprzez
wyprowadzenie si z domu. Jeżeli taki nakaz został już wydany, a małżonek wyprowadził się,
doprowadzając do ustania wspólnego pożycia, to ten obowiązek nie wygasa. Ale sąd może
jednak na wniosek każdego z małżonków nakaz ten zmienić albo uchylić
PRAWA
Prawa małżonków odnajdziemy w poszczególnych artykułach
➢ Prawo do wyboru nazwiska
Zasada swobody decydowania o nazwisku w chwili zawarcia małżeństwa przyjęta jest w
prawie polskim w ślad za prawem niemieckim. W prawie niemieckim małżonkowie mogą
nawet w trakcie trwania małżeństwa zmienić nazwisko małżeńskie. W prawie francuskim
małżeństwo w ogóle nie ma wpływu na nazwisko. Ogromna większość kobiet decyduje o
używaniu nazwiska swojego męża. W akcie urodzenie nie zmienia się jej nazwiska, tylko
pisze się, że kobieta jest żoną takiego, a takiego pana.
W prawie polskim o nazwisku, które każdy z małżonków będzie nosił po zawarciu
małżeństwa, decyduje jego oświadczenie złożone przed kierownikiem USC. W razie
niezłożenia oświadczeń każde z małżonków zachowuje nazwisko rodowe.
Oświadczenie może zostać złożone:
przygotował: W.W.
17
bezpośrednio po zawarciu małżeństwa
przed sporządzeniem przez kierownika USC zaświadczenia stwierdzającego brak
okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa
Sytuacje, z jakimi możemy mieć miejsce
małżonkowie mogą nosić to samo nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem
jednego z nich
każdy z małżonków może zachować swoje nazwisko
istnieje możliwość dołączenia nazwiska współmałżonka do własnego nazwiska
Nazwisko utworzone w wyniku połączenia nie może składać się z więcej niż dwóch
członów.
➢ Prawo do mieszkania (art. 281 KRiO)
Przepis został wprowadzony nowelizacją z 2004 r. Art. 281 to znak nowych czasów. Chodzi
tutaj o prawo do mieszkania. Dawniej mieszkania były przedmiotem współwłasności
małżeńskiej. Bo przydział był przydziałem mieszkania dla małżeństwa. Samotna osoba nie
mogła na starcie życia mieć swojego własnego mieszkania. Technicznie było w zasadzie
niemożliwe, by rodzice wyposażyli dziecko w mieszkanie.
Dzisiaj mieszkanie, które ktoś ma przed ślubem w momencie zawarcia małżeństwa jest
nadal własnością osobistą. Czy zatem w trakcie trwania małżeństwa można partnera z
mieszkania wyrzucić? Jeśli przyjęliśmy na mieszkanie swojego partnera życiowego, który
jest naszym małżonkiem, to nie możemy mu tak po prostu powiedzieć do widzenia.
Małżonek ma prawo do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny.
To prawo przewiduje też możliwość korzystania z urządzeń domowych.
➢ Prawo do wzajemnej reprezentacji małżonków (art. 29 KRiO)
Jest tutaj kilka przesłanek wzajemnej reprezentacji:
wspólne pożycie (wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego)
przemijająca przeszkoda po stronie jednego z małżonków wyłączająca możliwość
działania osobiście
wzajemna reprezentacja dotyczy czynności zwykłego zarządu, w szczególności
pobierania przypadających należności
Wystarczy, że małżonek wykaże, że jest współmałżonkiem uprawnionego. Małżonek
uprawniony może wyrazić sprzeciw. Nie ma tego upoważnienia, jeżeli sprzeciwił się
małżonek uprawniony i powiadomił o tym osoby trzecie. Ale domniemanie jest takie, że nie
było sprzeciwu - względem osób trzecich sprzeciw jest skuteczny, jeżeli był im wiadomy
02.4 Stosunki majątkowe między małżonkami
Małżeńskie stosunki majątkowe to 3 grupy zagadnień:
➢ Określenie mas majątkowych i ustalenie ich składu
➢ Zasady zarządu poszczególnymi masami
➢ Odpowiedzialność za długi w małżeństwie
USTROJE MAJĄTKOWE
W 2004 r. z mocą obowiązującą od 2005 nastąpiła poważna zmiana przepisów o ustrojach
przygotował: W.W.
18
majątkowych małżeńskich. Zmieniono systematykę przepisów kodeksowych. Są trzy kwestie, które
zmieniły się w sposób zasadniczy:
➢ wprowadzono nowy ustrój majątkowy małżeński – rozdzielność majątkowa z wyrównaniem
dorobków
➢ wprowadzono zmiany dotyczące zarządu majątkiem wspólnym
➢ wprowadzono rewolucyjną zmianę, gdy chodzi o solidarność odpowiedzialności za długi
małżonków
Czym jest ustrój majątkowy?
Mówi się o ustroju, reżimie majątkowym małżeńskim. Chodzi o ogół zasad dotyczących:
➢ tworzenia mas majątkowych
➢ odpowiedzialności za długi
➢ zarządu majątkiem wspólnym
➢ podziału majątku wspólnego
Podziały ustrój majątkowych
Reżimy majątkowe, które obecnie w Polsce istnieją można podzielić z punktu widzenia dwóch
kryteriów:
➢ ze względu na kształt ustroju
wspólność majątkowa małżeńska
ustawowa
umowna
• umowna rozszerzona
• umowna zawężona
rozdzielność majątkowa małżeńska
pełna
z wyrównaniem dorobków
Jest to lista zamknięta ustrojów majątkowych.
➢ ze względu na sposób jego powstania
ustrój majątkowy ustawowy
ustrój majątkowy umowny (wynika z intercyzy)
ustrój majątkowy przymusowy (powstaje na skutek orzeczenia sądowego; jest to zawsze
pełna rozdzielność majątkowa)
Ustrój ustawowy→ Jeśli małżonkowie nie zawarli umowy majątkowej małżeńskiej, to z chwilą
zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami wspólność ustawowa, z mocy prawa. W
konsekwencji większość małżeństw w Polsce żyje we wspólności majątkowej.
Ustrój umowny → Małżonkowie mogą w każdej chwili zmienić ustrój majątkowy. Nie ma
żadnego ograniczenia częstotliwości. Istnieje swoboda – w każdej chwili małżonkowie mogą iść do
notariusza i zawrzeć umowę majątkową małżeńską, kładąc kres wspólności majątkowej. Jest to
umowa wymagająca aktu notarialnego ad solemnitatem. Małżonkowie mogą:
➢ rozszerzyć wspólność ustawową
➢ zawęzić wspólność ustawową
➢ ustanowić rozdzielność majątkową
przygotował: W.W.
19
➢ ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków
Prof. jest przekonana, że ta umowa jest umową, w której małżonkowie wprowadzają zasady
dotyczące ich majątku na przyszłość. W praktyce notarialnej przyjmuje się, że umową majątkową
jest już przesunięcie konkretnego przedmiotu między masami majątkowymi. Istnieje spór, co jest
umową majątkową małżeńską. Prof. uważa, że umowa zmienia ustrój, nie jest nią umowa, która
tylko przesuwa przedmiot z masy majątkowej do masy.
Umowa ta w języku prawnym nazywa się umową majątkową małżeńską. W języku prawniczym
umowa ta zwana jest intercyzą.
Może być zawarta przed zawarciem małżeństwa lub w trakcie. Jeżeli jest zawarta przed
małżeństwem, wywołuje skutki prawne od momentu zawarcia małżeństwa.
Jest skuteczna wobec osób trzecich w przypadku, kiedy osoba trzecia wie o tej umowie.
Małżonkowie powinni zadbać, aby ich kontrahenci wiedzieli o systemie majątkowym, jaki
funkcjonuje w ich małżeństwie. Przez umowę nie można wykiwać wierzycieli, bo jest ona
skuteczna przeciwko wierzycielom, gdy byli o niej poinformowani lub o niej wiedzieli.
W razie rozwiązania umowy małżeńskiej powstaje między małżonkami wspólność ustawowa,
chyba że strony postanowiły inaczej. Służy to wyłącznie kiwaniu wierzycieli.
Ustrój przymusowy → Przepisy, począwszy od art. 52, przewidują sytuację, gdy z mocy
orzeczenia sądowego ustaje wspólność ustawowa, a także umowna i powstaje między małżonkami
w sposób przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej. Tutaj mamy sytuację, gdy jedno z
małżonków chce skończyć ze wspólnością ustawową. Ustrój rozdzielności może być ustanowiony
przez sąd:
➢ na żądanie jednego z małżonków, z ważnych powodów
➢ na żądanie wierzycieli małżonków, którzy nie mogą uzyskać zaspokojenia z majątku
wspólnego
Tutaj mamy do czynienia z postępowaniem, które samo w sobie zmierza do zniesienia wspólności.
O postępowaniu tym wspomina art. 52 KRiO.
Ale wspólność ustępuje również na rzecz rozdzielności w razie orzeczenia:
➢ upadłości jednego z małżonków
➢ ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków
➢ orzeczenia separacji
W tej sytuacji małżeństwo zatem trwa, a powstaje rozdzielność majątkowa z mocy prawa.
Orzeczenie zmierza w istocie do jakiegoś innego celu, a rozdzielność jest tylko środkiem
ubocznym.
Czy wspólność ustawowa może ustać w czasie trwania małżeństwa? Tak. Zarówno z powodu
umowy małżeńskiej, na skutek żądania jednego z małżonków, który występuje do sądu i wreszcie z
mocy samego prawa, jeśli sąd orzeknie o czymś innym zupełnie, ale skutkiem z mocy art. 53 i 54
jest ustanie wspólności majątkowej.
przygotował: W.W.
20
I: ROZDZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA PEŁNA
Istnieją tylko dwie masy majątkowe:
➢ majątek osobisty żony
➢ majątek osobisty męża
Małżonkowie samodzielnie zarządzają swoimi własnymi majątkami.
II: ROZDZIELNOŚĆ MAJĄTKOWA Z WYRÓWNANIEM DOROBKÓW
Jest to ustrój ustawowy w Niemczech.
Przepisy mówią, że dorobkiem każdego z małżonków jest wzrost wartości jego majątku po
zawarciu umowy majątkowej. Na starcie, w momencie gdy zawieramy umowę majątkową
małżeńską, trzeba oszacować majątek każdego z małżonków. Jeśli zawieramy umowę majątkową
małżeńską w chwili zawierania małżeństwa to sprawa jest prosta – każdy ma jakiś majątek osobisty.
Gdy zawieramy w trakcie małżeństwa, wychodząc ze wspólności, to trzeba oszacować wzrost
wartości majątku osobistego, udziały w majątku wspólnym. Wartość, o którą zwiększył się majątek
każdego z małżonków, to dorobek. Po ustaniu trwania w tym ustroju, dorobki małżonków powinny
być takie same. Jeśli okaże się, że mąż dorobił się więcej niż żona albo odwrotnie, to to z
małżonków którego dorobek jest mniejszy ma roszczenie o wyrównanie dorobków. Zakłada się, że
każdy sam zarabia na siebie, ale po ustaniu ustroju należy dorobki wyrównać.
Jest to ustrój, który chroni osobę mniej zarabiającą, ale wkładającą więcej w wychowanie dzieci,
opiekę nad domem. Jeśli kres temu ustrojowi majątkowemu kładzie kres śmierć jednego z
małżonków, to wyrównania dorobków mogą domagać się spadkobiercy. Jeśli jest to rozwód, to po
prostu małżonek może się domagać wyrównania dorobków.
Ta regulacja jest niezwykle skąpa. Brakuje przepisów chroniących małżonka przeciwko trwonieniu
majątku przez drugiego z małżonków. Może się okazać, że osoba zarabiająca wiele nie chcąc się
nim dzielić, dokonuje czynności, by ukryć majątek albo trwoni majątek w sposób zupełnie
nieodpowiedzialny, niepotrzebny.
WSPÓLNOŚĆ USTAWOWA
Regulację odnajdziemy w art. 31 KRiO. Trzy masy majątkowe wchodzą w skład wspólności
majątkowej:
➢ majątek wspólny
➢ majątek osobisty żony
➢ majątek osobisty męża
MAJĄTEK WSPÓLNY → Do majątku wspólnego wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w
czasie trwania małżeństwa - nabyte przez oboje małżonków lub jednego z nich. Majątek wspólny
powiększa się zatem w czasie trwania małżeństwa, o to co nabywa każdy z małżonków jak i o to co
nabywają razem, o dochody z majątku wspólnego jak i dochody z majątków osobistych.
W art. 31 § 2 ustawodawca wskazuje, co w szczególności należy do majątku wspólnego:
➢ pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z
małżonków
➢ dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków
➢ środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego
każdego z małżonków
przygotował: W.W.
21
Aktualne jest ciągle orzeczenie SN, zgodnie z którym można przyjąć domniemanie faktyczne, że to
co nabyte w czasie trwania małżeństwa, stanowi część majątku wspólnego. Domniemanie
oczywiście może zostać obalone.
Składniki majątku osobistego każdego z małżonków są wyliczone enumeratywnie w art. 33.
Wyróżniamy przedmioty:
➢ Ze względu na pochodzenie
przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności majątkowej
przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, darowiznę lub zapis, chyba że
darczyńca postanowi inaczej
przedmioty nabyte w zamian za przedmioty wchodzące w skład majątku osobistego
Jeżeli sprzedajemy mieszkanie i w zamian kupujemy samochód to samochód będzie w naszym osobistym
majątku – zasada surogacji. Nie dotyczy to pieniędzy. Dochód ze zbycia zasili majątek wspólny.
➢ Ze względu na przeznaczenie
przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania potrzeb osobistych jednego małżonka –
kosmetyki, ubrania.
Wątpliwości mogą dotyczyć takich przedmiotów jak np. droga biżuteria. W zależności od zamożności
rodziny biżuteria może nie być do osobistego użytku, ale jako lokata kapitału.
➢ Ze względu na ich szczególny charakter
prawa wynikające ze współwłasności łącznej regulowanych innymi przepisami, np. w
spółkach cywilnych.
prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie
przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie
rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Wyjątkiem jest
renta odszkodowawcza. Renta wchodzi do majątku wspólnego. Traktowana jest jako
namiastka dochodu.
wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę. Jak długo jest wierzytelność, roszczenie
o wypłatę, która realnie nie wystąpiła znajduje się ona w majątku osobistym. Jeżeli
wypłata zostaje zrealizowana wchodzi ona w skład majątku wspólnego. Ale domagać się
wypłaty może domagać się małżonek, któremu wypłata się należy.
nagrody za osobiste osiągnięcia. Ta kategoria interpretowana jest wąsko.
Premie wchodzą do majątku wspólnego
prawa własności intelektualnej i przemysłowej. Sprzedaż i dochód z tych praw wchodzi
do majątku wspólnego. Chodzi tu o prawa majątkowe, np. do tego w jakiej formie to ma
być opublikowane.
W praktyce największe znaczenie mają dwa podstawowe składniki:
➢ przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że
spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił
➢ przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z
małżonków
Uwaga: W art. 34 znajdziemy wyjątek od zasady z art. 33, że do majątku osobistego należą
przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis, darowiznę. Przedmioty zwykłego
urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także
w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca
lub darczyńca inaczej postanowił. Reguła jest dokładnie przeciwna niż w 33 pkt 2.
przygotował: W.W.
22
Przykład: Jeśli A dostaje telewizor na imieniny, to ten telewizor wejdzie do majątku wspólnego.
Charakter majątku wspólnego: Majątek wspólny jest przedmiotem współwłasności łącznej. Do
majątku wspólnego stosuje się reżim wspólności łącznej, czyli bez-udziałowej.
Uprawnienia każdego z małżonków wobec majątku wspólnego: Każdy z małżonków jest
uprawniony do współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego oraz do
korzystania z nich w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z
rzeczy przez drugiego małżonka.
Ograniczenia każdego z małżonków: W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z
małżonków nie może:
➢ żądać podziału majątku wspólnego
➢ rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania
wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach
należących do tego majątku.
Ograniczenia wierzyciela: Wierzyciel małżonka nie może w czasie trwania wspólności ustawowej
żądać zaspokojenia z udziału, który w razie ustania wspólności przypadnie temu małżonkowi w
majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Zarząd majątkiem wspólnym → Czynności zarządu majątkiem są to czynności faktyczne i
prawne, które dotyczą przedmiotów majątkowych, należących do majątku wspólnego. Zaciąganie
zobowiązań nie może być traktowane jako zarząd majątkiem wspólnym Określenie czynności
zarządu znajdujemy w art. 36 § 2 zdanie 2. Czynności zarządu majątkiem to:
➢ czynności dotyczące przedmiotów majątkowych należących do majątku wspólnego, w tym
czynności zmierzające do zachowania tego majątku
Art. 36 mówi, że małżonkowie są zobowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym.
Generalna zasada zarządu majątkiem wspólnym: Każdy ze współmałżonków ma prawo
dokonywać czynności zarządu majątkiem wspólnym samodzielnie. Zasada ta doznaje 3 wyjątków:
➢ możliwość sprzeciwu drugiego małżonka
Współmałżonek może sprzeciwić się dokonaniu czynności przez drugiego małżonka, z
wyjątkiem:
czynności w bieżących sprawach życia codziennego
zmierzającej do zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny
podejmowanej w ramach działalności zarobkowej
Sprzeciw musi być wiadomy kontrahentowi. I tutaj możliwa jest incydentalna ingerencja
sądu. Gdy małżonek wyraża sprzeciw, to drugi małżonek może wystąpić do sądu.
➢ wymaganie zgody drugiego małżonka
Ograniczenie samodzielności zarządu majątkiem wspólnym wynika z art. 37 KRiO. Zgoda
drugiego małżonka potrzebna jest do dokonania:
czynności dotyczących najważniejszych składników majątku
czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia
nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania
nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków
przygotował: W.W.
23
czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa
rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal
czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i
wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa
darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo
przyjętych
Jakie są konsekwencje pominięcia zgody w przypadkach wskazanych w ustawie? Wszystko
zależy od tego, czy mamy do czynienia z umową, czy czynnością jednostronną.
Czynność jednostronna bez zgody małżonka jest bezwzględnie nieważna
Umowa zawarta bez zgody małżonka jest umową kulejącą (sankcja bezskuteczności
zawieszonej). Jej ważność zależy od potwierdzenia przez drugiego małżonka. Druga
strona mo
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)