Podsumowanie
1. System jest to zbiór elementów wchodzàcych we wzajemne relacje.
2. PodejÊcie systemowe umo˝liwia jakoÊciowy i iloÊciowy (matematyczny) opis powiàzaƒ w obr´bie systemu.
3. Ziemia jest systemem otwartym.
4. System przyrodniczy Ziemi tworzà sfery.
5. Sfery Ziemi sà ze sobà ÊciÊle powiàzane.
Pytania i polecenia kontrolne
1. Podaj, jak na przestrzeni wieków zmienia∏y si´ poglàdy na temat budowy Ziemi.
2. Dlaczego Ziemi´ uwa˝a si´ za system otwarty?
3. WyjaÊnij, czy miasto jest systemem przyrodniczym. Je˝eli tak, to jakie
sà jego elementy?
4. WyjaÊnij, czy ocean jest systemem przyrodniczym. Je˝eli tak, to jakie
sà jego elementy?
5. Wska˝ zale˝noÊci zachodzàce pomi´dzy hydrosferà a atmosferà.
6. W jaki sposób oddzia∏ywujà na siebie litosfera i antroposfera?
7. Zanalizuj rycin´ 39 (str. 65) i podaj przyk∏ady wzajemnego przenikania si´ pow∏ok i sfer tworzàcych system przyrodniczy Ziemi.
6. Litosfera
6.1. Sk∏adniki skorupy ziemskiej
Z zakamarków pami´ci
1. Co to jest pierwiastek, a czym jest zwiàzek chemiczny?
2. Czym pod wzgl´dem fizycznym jest mieszanina?
3. Jakie znasz cechy chemiczne substancji?
4. Jakie sà stany skupienia materii?
5. Jakie znasz cechy fizyczne substancji?
Litosfera sk∏ada si´ ze skorupy ziemskiej i le˝àcej pod nià górnej cz´Êci zewn´trznego p∏aszcza Ziemi. W rozdziale tym zajmiemy si´ budowà
i sk∏adem materii tworzàcej skorup´ ziemskà.
Minera∏y
Znaczenie poj´cia „minera∏” zmienia∏o si´ wraz z rozwojem nauk
geologicznych. W przesz∏oÊci uznawano, ˝e minera∏ami sà niektóre cia∏a
krystaliczne skorupy ziemskiej, utworzone w sposób naturalny lub wskutek niezamierzonej dzia∏alnoÊci cz∏owieka. Wed∏ug tej definicji do mine66
6.1. Sk∏adniki skorupy ziemskiej
ra∏ów zaliczano równie˝ substancje, które wykrystalizowa∏y si´ na Êcianach wyrobisk kopalnianych.
Obecnie przyjmuje si´, ˝e minera∏em (∏ac. minerale – „pierwiastek”) jest
powsta∏y w naturalny sposób, bez jakiejkolwiek ingerencji cz∏owieka,
sk∏adnik skorupy ziemskiej, b´dàcy pierwiastkiem, zwiàzkiem chemicznym
lub ich jednorodnà mieszaninà, zwykle o sta∏ym stanie skupienia (ryc. 40).
Minera∏ami o najprostszym sk∏adzie chemicznym w postaci pierwiastków
sà: z∏oto (Au) i srebro rodzime (Ag) (to znaczy wyst´pujàce w przyrodzie
w stanie wolnym), a tak˝e grafit i diament – ró˝ne odmiany w´gla (C). Zwiàzki chemiczne, b´dàce minera∏ami, to mi´dzy innymi: kwarc (SiO2), halit, czyli sól kamienna (NaCl), i kalcyt (CaCO3). Wi´kszoÊç minera∏ów wyst´puje
w postaci krystalicznej. Kryszta∏y to cia∏a sta∏e o uporzàdkowanej budowie
wewn´trznej, w których atomy tworzà tak zwane sieci przestrzenne. Minera∏y nieb´dàce kryszta∏ami, na przyk∏ad bursztyn czy ozokeryt (wosk ziemny),
nazywamy bezpostaciowymi, majà bowiem budow´ nieuporzàdkowanà.
definicja
minera∏u
kryszta∏y
minera∏y
bezpostaciowe
baryt
apatyt
kwarc mleczny
kwarc ró˝owy
chalcedon
gips
biotyt
kalcyt
piryt
Ryc. 40. Skorup´ ziemskà tworzy wiele minera∏ów ró˝nych pod wzgl´dem barwy, ci´˝aru i twardoÊci.
Cechy minera∏ów
(…)
… te
nazywamy ska∏otwórczymi. Nale˝à do nich mi´dzy innymi: kwarc, skalenie (b´dàce glinokrzemianami), kalcyt.
Podzia∏u ska∏ mo˝na dokonaç na podstawie pochodzenia, czyli warunków, w jakich powstawa∏y, a tak˝e minera∏ów, z jakich si´ sk∏adajà. Podstawowy jest podzia∏ wed∏ug pierwszego kryterium, na trzy du˝e grupy:
– ska∏y magmowe,
– ska∏y osadowe,
– ska∏y metamorficzne (przeobra˝one).
Ska∏y magmowe
ska∏y…
… kryszta∏ów zale˝y od tempa procesu. O ska∏ach g∏´binowych,
z powodu wyraênie widocznych kryszta∏ów, mówimy, ˝e majà budow´
jawnokrystalicznà. Ska∏ami g∏´binowymi sà g∏ównie granity sk∏adajàce
si´ z kwarcu, jasnych skaleni i ∏yszczyków (miki) (ryc. 41a). Do grupy tej
zalicza si´ równie˝ dioryt (ciemniejszy od granitu), gabro (ciemnozielona ska∏a) (ryc. 41b) czy sjenit (niezawierajàcy kwarcu).
a
powolny…
….
Przy rozpoznawaniu ska∏ i minera∏ów
CaSO4•2H20
2.
Gips
w terenie pomocne jest stalowe ostrze, na
CaCO3
3.
Kalcyt
przyk∏ad scyzoryka, które w skali Mohsa
CaF2
4.
Fluoryt
ma twardoÊç oko∏o 6–6,5. Poniewa˝ kwarc
Ca5F(PO4)3
5.
Apatyt
i skalenie majà cz´sto podobny wyglàd,
Ortoklaz (skaleƒ) KAlSi3O8
6.
najlepszym sposobem rozró˝nienia ich jest
SiO2
7.
Kwarc
zarysowanie. Kwarcu nie da si´ zarysowaç
Al2F2SiO4
8.
Topaz…
… z krzemionkowych szkieletów
zwierzàt. Najcz´Êciej spotykana jest ziemia okrzemkowa, zbudowana
z pancerzyków okrzemek. S∏u˝y ona do produkcji filtrów, materia∏ów
Êciernych oraz wybuchowych.
Geografio∏y
Ziemia okrzemkowa dzi´ki p´cherzykom okrzemek ma w∏aÊciwoÊci ch∏onàce,
czyli absorpcyjne. Wykorzysta∏ to Alfred Nobel w jednym z doÊwiadczeƒ polegajàcych na po∏àczeniu ziemi okrzemkowej z nitroglicerynà – substancjà…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)