Konformizm i dewiacja Kiedy ludzie postępują zgodnie z regułami, które ich dotyczą (to znaczy odnoszą się do ich pozycji społecznej, do sytuacji, w jakiej działają, i nie są wyłączone przez jakieś okoliczności szczególne), mówimy, że zachowują się konformi‐stycznie. Kiedy natomiast postępują niezgodnie z takimi regułami, powiemy, że ich zachowanie jest dewiacyjne. Konformizm i dewiacja to w tym ujęciu terminy obiektywne, dotyczące faktycznej zgodności lub niezgodności zachowania z wzorem, a abstrahujące od motywacji, które ludzi do tego skłaniają. Są to też terminy opisowe, aksjologicznie neutralne, nie implikujące ani pozytywnej, ani negatywnej oceny takiego zachowania. Jednakże rozróżnienie konformizmu i dewiacji jest nakreślone bardzo grubą kreską. Potrzebne są kryteria subtelniejsze niż sama obiektywna zbieżność lub rozbieżność zachowania z regułą. Jeśli przypomnimy sobie, że będące ostatecznym przedmiotem regulacji działania ludzkie ‐ widziane w ramach modelu utylitarystycznego czy teleologicznego ‐ dadzą się rozłożyć na sposoby i cele, a odnoszące się do nich reguły na normy i wartości, to można założyć, że ludzie inaczej stosować się będą do pierwszych, a inaczej do drugich. W ramach jednej i tej samej procedury (czyli typowej wiązki norm i wartości) mogą przestrzegać norm, ale odrzucać wartości, lub przeciwnie, akceptować wartości, ale nie uznawać norm. Takie spostrzeżenie dało podstawy słynnej typologii zaproponowanej w 1938 roku przez Roberta Mertona 4 . Występuje w niej pięć możliwości. Pierwsza to po prostu konformizm, czyli akceptacja całej procedury, zarówno norm, jak i związanych z nimi wartości. Na przykład zachowanie tych Amerykanów, którzy dążą do zrealizowania marzeń o sukcesie, wysokim standardzie materialnym i dobrobycie, poprzez zdobywanie kwalifikacji zawodowych i zdyscyplinowaną, rzetelną, wytężoną pracę. Pozostałe cztery możliwości to różne odmiany dewiacji, a więc odstępstwa od reguł. Jedna, określona przez Mertona terminem „innowacjaʺ, to akceptacja celów dyktowanych przez rozpowszechnione wartości, ale szukanie nowych sposobów ich realizacji, różnych od normatywnie przepisanych. Jest to cząstkowe zastosowanie się do wskazanej w kulturze procedury: tylko do zawartych w niej wartości, a odrzucenie norm. Tak czyni pospolity przestępca, który ma te same cele życiowe co porządny obywatel ‐ sukces, bogactwo, dobrobyt ‐ ale zamiast wiele lat uczyć się i mozolnie awansować w pracy, chce pójść na skróty: obrabować bank, ukraść samochód, przemycić narkotyki. Tak czyni też ten student, który ma szczytny i wspólny z innymi, w pełni akceptowany w kulturze cel, jakim jest zdobycie wysokiej oceny, ale zamiast chodzić na wykłady, do biblioteki i uczyć się, postanawia ściągnąć na egzaminie od kolegi. To są oczywiście przykłady jednoznacznie negatywne. Ale w tej kategorii dewiacji mieści się także lekarz, który, aby uratować pacjenta, ryzykuje nową, zupełnie nie uznaną w środowisku metodę terapii. Albo uczony, który w dążeniu do prawdy zrywa z powszechnie przyjętym paradygmatem i inicjuje „rewolucję naukowąʺ. Żeby pomieścić takie przypadki o przeciwnej wymowie aksjologicznej, Merton stosuje dla tej formy dewiacji neutralny termin „innowacjaʺ.
(…)
…, albo przeciwnie ‐ tendencje anarchistyczne. Mimo że termin legalizm nawiązuje bezpośrednio do dziedziny prawa, można go rozciągnąć także na inne podsystemy normatywne. Gdy na przykład wierzący przestrzega przykazań bożych i kościelnych, odmawiając sobie prawa do jakiejkolwiek oceny sensowności postu czy spowiedzi, a poddając się tylko autorytetowi Kościoła ‐ to też jest przypadek legalizmu. Przeciwieństwem legalizmu jest negatywizm albo, jak się czasami powiada, kontraformizm. Jest to też bezrefleksyjny stosunek do reguły, abstrahujący od jej treści, a odrzucający ją tylko z uwagi na źródło. Częsty przypadek wśród dzieci skonfliktowanych z rodziną lub wyobcowanych w szkole to zachowanie na złość rodzicom czy na przekór nauczycielom, wbrew ich oczekiwaniom i zakazom. Konflikt pokoleń może wyrażać się w manifestacyjnym niesłucha‐niu starszych czy stylizowaniu swojego sposobu bycia przez opozycję do świata „wapniakówʺ. A w innej skali, tzw. nieposłuszeństwo obywatelskie wobec nieuznawanej, obcej czy narzuconej władzy to odrzucanie wszelkich stanowionych przez nią praw, nawet gdy niepozbawione są racjonalności. Ogólniej, zjawisko to występuje wyraźnie w stosunku do tzw. negatywnych grup odniesienia…
… autorytet prawa i uważa, że przestrzeganie przepisów jest rzeczą słuszną. Taką postawę określamy jako legalizm. W ciekawych międzynarodowych badaniach obserwowano ludzi przechodzących przez ulicę w nocy, gdy nie było już żadnego ruchu. Niektórzy, widząc czerwone światło, przyznawali sobie najwyraźniej prawo własnej racjonalnej oceny sytuacji, rozglądali się i spokojnie przechodzili. A inni czekali…
…, które charakteryzowaliśmy w rozdziale dziewiątym. W typologii Mer‐tona towarzyszy często kategorii „buntuʺ. Ostatnia forma konformizmu to oportunizm. Jest to przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania. Uważam pewne normy czy wartości za pozbawione sensu, szkodliwe, niegodne, a mimo to stosuję się do nich. Powodem jest obawa przed sankcjami, utratą akceptacji w grupie, narażeniem się na izolację. Może też chodzić…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)