Ekonomika budownictwa - wykłady

Nasza ocena:

3
Pobrań: 1449
Wyświetleń: 2975
Komentarze: 0
Notatek.pl

Pobierz ten dokument za darmo

Podgląd dokumentu
Ekonomika budownictwa - wykłady - strona 1 Ekonomika budownictwa - wykłady - strona 2 Ekonomika budownictwa - wykłady - strona 3

Fragment notatki:

EKONOMIKA BUDOWNISTWA I KOSZTORYSOWANIE
Dr inż. Beata Grzyl W Anna Cuglewska D
* LITERATURA:
„Kosztorysowanie i normowanie w budownictwie” Z. Kowalczyk, J. Zabielski, WSiP, 2008 wyd. III
„Polskie Standardy kosztorysowanie i Robót Bud.” Stowarzyszenie Kosztorysantów Polskich, Wacetob, 2005
„Ekonomika Budownictwa” Czesław Uhma, WSiP, 1998
* STRONY INTERNETOWE:
www.sejm.gov.pl
www.abc.com.pl
www.uzp.gov.pl
www.wacetob.com.pl
www.sekocenbud.pl
www.fachowa.pl
www.kosztorysowanie.pl  strona Stowarzyszenia Kosztorysantów Budowlanych – SKB
www.kosztorysanci.pl
 Katalog Kosztorysantów Polskich
www.intercenbud.pl
 Internetowa baza cen materiałów budowlanych
www.bzg.pl
 Buduj z głową – kwartalnik kosztorysanta
www.akademia.ath.pl
www.przetargi.egospodarka.pl/konwerter-cpv
www.ibuk.pl :
„Podstawy technologii betonowego bud. monolitycznego” Z. Orłowski
WYKŁAD 1
1. EKONOMIKA BUD. = stanowi jedną z dyscyplin ekonomii stosowanej (praktycznej), wykorzystuje m.in. elementy
polityki gospodarczej
2. EKONOMIKA BUD. bada zjawiska i prawidłowości występujące w procesie produkcji, podziału (tj. sprzedaży
obiektów budowlanych, handlu nimi i najmu) oraz materialnego odtwarzania potrzeb na obiekty budowlane
(modernizacje i remonty istniejących zasobów bud.)
3. EKONOMIKA BUD. posługuje się metodami i prawami nauk ekonomicznych, wykorzystuje stwierdzone
prawidłowości zjawisk gospodarczych w budownictwie opierając się przy tym na wiedzy technicznej, niezbędnej
do sterowania procesami i zjawiskami gospodarczymi w tym dziale produkcji
4. EKONOMIKA BUD. łączy w sobie nauki ekonomiczne i techniczne. Wykorzystuje teorię i badania stosowane w tych
dziedzinach, a także normy i wytyczne tworzone przez praktykę gospodarczą w budownictwie.
Korzystając z wiedzy, będącej dorobkiem nauk ekonomicznych, technicznych, prawnych i innych (np. geografii,
historii, fizyki itp.), ekonomika bud. ma na celu ustalenie najbardziej skutecznych sposobów realizacji zadao
budownictwa przez taki dobór czynników, środków i sposobów produkcji, aby:
 osiągnąd max efektów przy danych nakładach
 realizowad określone zadania (cele) przy minimalnych nakładach
Zadaniem ekonom. bud. jest analiza przebiegu procesów gospodarczych w tym dziale, poznanie rządzących nimi
prawidłowości oraz ustalanie na tej podstawie obiektywnych kryteriów dla praktycznego działania, w celu
optymalnego kształtowania procesów produkcyjnych.
KALKULACJA KOSZTORYSOWA to kompleks czynności i operacji rachunkowych o charakterze prognostycznym,
opartych o wiarygodne dane dnia dzisiejszego (podstawy techniczne, rzeczowe i cenowe) przy uwzględnieniu
trendów przewidywanych w okresie realizacji przedmiotu zamówienia, prowadzących do ustalenia jego sumarycznej
wartości.
CENA KOSZTORYSOWA to ocena obiektu lub robót bud. skalkulowana metodą uproszczoną lub szczegółową z
uwzględnieniem podatku VAT. To kwota, którą inwestor jest gotów zapłacid za zrealizowanie danego zakresu robót i
cena, którą wykonawca chciałby otrzymad za wykonanie określonego zakresu prac.
1
KOSZTORYS BUDOWLANY to dokument określający kalkulację ceny wg ustalonych metod, w oparciu o przedmiar lub
obmiar robót.
WYKŁAD 2
ZLECANIE ROBÓT BUDOWLANYCH
Rynek usług budowlanych regulują cztery podstawowe procedury:
 procedura badania wiarygodności technicznej, ekonomicznej i finansowej wykonawców
 procedura selekcji wykonawców w postępowaniu zleceniowym
 procedura kalkulowania cen na roboty budowlane
 procedura formułowania i zawierania kontraktów budowlanych
Stosowanie powyższych procedur daje szansę inwestorom na dokonanie wyboru wykonawcy zapewniającego w
możliwie najlepszym stopniu terminowośd i jakośd wykonania robót.
Poszczególne procedury są szczegółowo określone w aktach prawnych bądź w opracowaniach o charakterze
wzorcowym.
3 najważniejsze rzeczy w treści umowy:
 strony (kto z kim)
 czas realizacji
 zakres prac
 za ile (ceny)
Inwestor ma dowolnośd kalkulowania ceny w obszarze niepublicznym
Przetarg: otwarty (dotyczy wszystkich chętnych wykonawców), zamknięty (tylko wybrani)
Według przepisów obowiązujących w PL istnieją 2 grupy inwestorów:
 Inwestorzy PUBLICZNI, którzy zalecając roboty budowlane muszą stosowad przepisy Ustawy Prawo
Zamówieo Publicznych
 Inwestorzy NIEPUBLICZNI, którzy mogą wybierad wykonawców robót, wg własnego uznania; granice ich
swobody określają jedynie zasady zawarte w przepisach kodeksu cywilnego.
Podział budownictwa wg stosunku do majątku trwałego:
Budownictwo
remontowe
(nie inwestycyjne)
inwestycyjne
(obiektów nowych)
remont
kapitalny
inne (np. adaptacja,
modernizacja, przebudowa itd.)
remont
bieżący
Podział budownictwa wg funkcji obiektów budowlanych w gosp. narodowej:
Budownictwo obiektów
SFERA
DZIAŁ
sfery produkcyjnej
(produkcyjnych)
przemysłowych rolniczych
sfery nieprodukcyjnej
(usługowych)
innych (np. energetyki,
transportu itd.)
innych usługowych
mieszkaniowych
Obiekty produkcyjne przemysłu
GAŁĄŹ
metalowego
GAŁĄŹ
hutniczego
chemicznego
lekkiego
itd.
Obiekty usługowe lub mieszkaniowe
oświaty
...
...
...
itd.
2
MARKETING
TECHNOLOGIA
ORGANIZACJA
EKONOMIKA
LEGISLACJA
ZAKRES
Czy inwestowad, w co,
gdzie i dla kogo
W jaki sposób, jakimi
środkami
Jak zorganizowad, kto
opracowuje projekt, kto
realizuje, w jakim zakresie
Jakie będą potrzebne
nakłady, jakie efekty,
koszty
Jakie podjąd działania
formalne, na jakich
podstawach
PRZESŁANKI
Koniunktura gospodarcza,
potrzeby rynku
Efektywnośd różnych
technologii i materiałów
Organizacja
inwestowania, kryteria
wyborów wykonawców
WYNKI
Program inwestycji,
kryteria projektowe
Metody i techniki
realizacji
Projekt inwestycji i
organizacji realizacji
Kosztorysy, stopa zwrotu
Dobra efektywnośd
inwestycji
Dostępnośd i
przeznaczenie terenu,
zakresy dokumentacji,
umowy
Dokumenty formalnoprawne
Proces Inwestycyjny – ogół czynności i działao zmierzających – przez stworzenie nowych lub powiększenie
istniejących środków trwałych – do osiągnięcia projektowanych efektów użytkowych
Marketing – Zespół działao mających na celu badanie rynku i definiowanie tej części rynku, która może byd
przedmiotem zainteresowania klienta
Technologia – Wiedza o sposobach prowadzenia działao technicznych oraz metodach doboru środków pracy
służących realizacji określonych procesów
Organizacja – wiedza o prawach i zasadach porządkowania i synchronizowania wszystkich elementów procesów i
systemów produkcyjnych w zakresie ilości i kolejności oraz umiejscowienia w czasie i przestrzeni
Ekonomika – wiedza o metodach gospodarowania ograniczonymi środkami, wyborze rozwiązao oraz relacjach
ekonomicznych pomiędzy nakładami i efektami w określonych warunkach
Efektywnośd ekonomiczna – Sposób pomiaru skuteczności i celowości danej działalności gospodarczej, wyrażający
się porównaniem (relacją) wartości uzyskanych efektów do nakładu czynników użytych do ich uzyskania.
PODSTAWOWE PROCESY EKONOMICZNE W PRZEDSIĘBIORSTWIE I JEGO OTOCZENIU
EKONOMIKA PRZEDSIĘBIORSTW zajmuje się tym, co dzieje się wew. przedsiębiorstw, bada ich otoczenie oraz
powiązania między tymi elementami.
Przedsiębiorstwo – system organizacyjny jako system – to zbiór elementów uporządkowanych i wzajemnie
powiązanych.
3
Obejmuje:
 kapitał – majątek przedsiębiorstwa (trwały i obrotowy) w tym środki produkcji
 pracę ludzką – siłę roboczą (załoga przedsiębiorstwa)
PODSTAWOWE WYBORY I PROBLEMY EKONOMICZNE W PRZEDSIĘBIORSTWIE






jaki towar przedsiębiorstwo będzie produkowało lub jakie świadczyło usługi (jeśli będzie prowadziło
działalnośd nieprodukcyjną gdzie efektem koocowym nie jest produkt)
analiza rynku pracy
zaopatrzenie, analiza zaopatrzenia w materiały – dostępnośd M
kalkulacja opłacalności (rentowności) produkcji/ usług, tj. ile towaru/usług powinno produkowad/oferowad
przedsiębiorstwo, aby działalnośd była opłacalna
analiza ryzyka związanego z działalnością przedsiębiorstwa np. ryzyko regularnych dostaw materiałów do
produkcji towarów/usług
dla kogo produkowad, na jakie rynki zbytu
Najkorzystniejsza sytuacja jest wówczas, gdy produkuje się dla konkretnego znanego odbiorcy – najmniejsze ryzyko
przedsiębiorcy.
Jakimi metodami/technikami produkowad
Można wyróżnid następujące techniki:
 pracochłonną
 kapitałochłonną
 mieszaną.
W technice pracochłonnej przy nakładzie produkcyjnym stanowiącym 100% wydatki na pracę stanowią 70-80%
oznacza to duży udział nakładu pracy a mały kapitału.
Technika ta stosowana jest tam gdzie jest dużo siły roboczej lub duże bezrobocie. Z rachunku ekonomicznego
przedsiębiorcy wynika, że bardziej opłaca się mu zatrudnid ludzi niż zakupid maszynę.
Technika kapitałochłonna stanowi przeciwieostwo poprzedniego rozwiązania. Stosuje się ją wtedy, gdy siła robocza
jest droga, oczekiwane płace wysokie a zakup i eksploatacja maszyn odpowiednio taosze. Udział kapitału w nakładzie
produkcyjnym stanowiącym 100% wynosi 60-80%. Pojawia się wysoka automatyzacja i mechanizacja, w miarę
możliwości eliminuje się pracę ludzką.
Decyzję o wyborze techniki rozstrzyga o strukturze nakładu w przedsiębiorstwie.
PODSTAWOWE POJĘCIA I OKREŚLENIA ZWIĄZANE Z ZARZĄDZANIEM BUDOWLANYMI PRZEDSIĘWZIĘCIAMI
INWESTYCYJNYMI
System zarządzania budowlanym przedsiębiorstwem inwestycyjnym = ustawa wzajemnie powiązanych lub
wzajemnie oddziaływujących elementów, służących ustanowieniu celów podejmowanych przedsięwzięd oraz
osiąganiu tych celów
Elementy systemu zarządzania budowlanym przedsiębiorstwem inwestycyjnym = strukturę organizacyjną procesy i
wyodrębnione w nich działania oraz zasoby wykorzystywane dla kierowania budowlanymi przedsiębiorstwa
inwestycyjnego i dla nadzorowania ich przebiegu.
INWESTOR = osoba prawna, fizyczna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej podejmująca
realizację budowlanego przedsięwzięcia inwestycyjnego z zastosowaniem dowolnych środków finansowych
BUDOWLANE PRZEDS. INWEST. (tj. przedsięwzięcie) = niepowtarzalne, złożone działanie o określonym czasie
rozpoczęcia i zakooczenia, podejmowane przy pomocy specjalnych metod, narzędzi i technik w celu wytworzenia
unikalnego wyrobu lub dostarczenia unikalnej usługi. Budowlanemu przedsięwzięciu inwestycyjnemu towarzyszą
zazwyczaj następujące wymagania – ograniczenia odnoszące się do czasu, kosztów i zasobów
4
ZARZĄDZANIE PRZEDSIĘWZIĘCIAMI = zastosowanie wiedzy, umiejętności, narzędzi oraz technik w odniesieniu do
działao realizowanych w projekcie, umożliwiające osiągnięcie celów danego przedsięwzięcia
INWESTYCJA BUDOWLANA = materialny wynik budowlanego przedsięwzięcia inwestycyjnego powstający w wyniku
wydatkowania nakładów finansowych
ROBOTY BUDOWLANE = budowa, a także prace polegające na przebudowie, montażu lub remoncie lub rozbiórce
obiektu budowlanego
INWESTYCJE - celowe wydatkowanie środków inwestora skierowana na powiększenie jego przyszłych dowodów
Można również rozpatrywad jako:
 działalnośd gospodarczą zmierzającą do tworzenia lub powiększenia majątku trwałego będącego w
dyspozycji inwestora, lub
 nakłady gospodarcze na odtworzenie zużytych, unowocześnienie i tworzenie nowych lub powiększenie
istniejących składników majątku trwałego
 wydatki przedsiębiorstw na dobra, które mogą byd użyte do produkcji innych dóbr i usług (jest to tzw. efekt
korzyści odroczonych w czasie)
Wg W. Behrensa i P. M. Hawranka
„… inwestycja to długookresowe zaangażowanie zasobów ekonomicznych w celu produkowania i odnoszenia
korzyści netto w przyszłości, związane z transformacją płynnych zasobów finansowych w aktywa produkcyjne”.
Definicja ta uwzględnia nakład, korzyśd i czas związany z realizacją inwestycji.
Inwestycje można określid, jako długookresowe, obarczone ryzykiem, alokowanie zasobów ekonomicznych w celu
osiągnięcia korzyści w przyszłości.
Cztery zasadnicze cechy inwestycji:
(1) Nakład inwestycyjny – alokacja kapitału własnego i obcego
(2) Korzyśd – oczekiwany efekt z realizacji inwestycji
(3) Czas – okres zaangażowania kapitału i uzyskiwania korzyści
(4) Ryzyko – możliwości nieosiągnięcia oczekiwanych efektów
WYKŁAD 3
W praktyce firm wyróżnia się zazwyczaj następujące rodzaje inwestycji:
 Inwestycje RZECZOWE – dotyczą materialnych składników majątku firmy (np. urządzeo, maszyn, budynków i
budowli; gruntu, bazy transportowej); przejawia się w działaniach innowacyjnych, modernizacyjnych,
odtworzeniowych lub rozwojowych

Inwestycje FINANSOWE (kapitałowe) – polega na lokowaniu kapitału w papiery wartościowe: przejawiają
się działaniach strategicznych, nabywaniu obligacji, akcji, udziałów w spółkach, fuzjach czy filiach firm

Inwestycje NIEMATERIALNE – decydują o wielkości i strukturze majątku niematerialnego i prawnego firmy:
dotyczą nakładów przeznaczonych na badanie i rozwój, promocję i reklamę, licencje, patenty, szkolenie kadr,
doskonalenie organizacji, ochronę środowiska naturalnego
5
RODZAJE INWESTYCJI – PODZIAŁ
Inwestycje
FINANSOWE
RZECZOWE
NIEMATERIALNE
akcje
nowe
badanie i rozwój
obiligacje
rozbudowa
szkolenie kadr
lokaty
modernizacyjne
promocje i reklama
inne
odtworzeniowe
inne
inne
Inwestycje rzeczowe najczęściej dotyczą:
 budowy, rozbudowy lub przebudowy budynków lub budowli
 zakupu gruntu, przeprowadzenia melioracji lub uzbrojenia
 zakupu maszyn, aparatury technicznej, urządzeo
 zakupu narzędzi, przyrządów, elementów wyposażenia
 zakupu środków transportowych
 nakładów niematerialnych i prawnych będących elementem składowym inwestycji
1.
2.
3.
4.
5.
Przygotowanie inwestycji
Realizacja
Odbiór + oddanie do użytku
Eksploatacja
Naprawa, remontu lub niszczenie
Niezbędnym warunkiem do realizacji inwestycji jest posiadanie odpowiedniego kapitału w postaci różnego rodzaju
środków gospodarczych, które zazwyczaj dotyczą zasobów finansowych, niekiedy jednak – dobór rzeczowych i
niematerialnych.
W zależności od potrzeb inwestycje można sklasyfikowad wg różnych kryteriów.
Jako podstawę klasyfikacji inwestycji rzeczowych można przyjąd:
 cel inwestycji
 cykl życia przedsięwzięcia
 rodzaj korzyści z inwestycji
 rodzaj zależności między korzyściami z inwestycji (materialne, niematerialne)
 zależnośd czasową między korzyściami z inwestycji
 stan zaawansowania inwestycji.
 system realizacji inwestycji
 stopieo pewności i wiarygodności informacji Służących podjęciu decyzji inwestycyjnej itd.
Podstawowa klasyfikacja inwestycji rzeczowych oparta jest na kryterium celu inwestycji, i tak wyróżnia się:
 Inwestycje ODTWORZENIOWE – polegają na zastępowaniu zużytych lub przestarzałych urządzeo nowymi;
inwestycje te są obciążone najmniejszym ryzykiem
 Inwestycje MODERNIZACYJNE – nastawione są przede wszystkim na zmniejszenie kosztów wytwarzania
wyrobów; inwestycje te realizowane są zazwyczaj w połączeniu w inwestycjami odtworzeniowymi
 Inwestycje INNOWACYJNE – służą unowocześnieniu wytwarzanych dotychczas wyrobów
 Inwestycje ROZWOJOWE – prowadzą do wzrostu potencjału produkcyjnego i wdrażania do produkcji
nowych, w większym stopniu zaspokajających potrzeby nabywców wyrobów
6
POJĘCIA ŚCIŚLE ZWIĄZANE Z ISTOTĄ INWESTYCJI:
PRZEDSIĘWZIĘCIE INWESTYCYJNE = kompleksowo ujęte zamierzenie rozwojowe firmy, o precyzyjnie ustalonym celu
zakresie rzeczowym, czasie, miejscu realizacji, okresie użytkowania. Przedsięwzięcie inwestycyjne zbudowane jest z
wielu zadao inwestycyjnych o różnym zakresie i charakterze.
ZADANIE INWESTYCYJNE = jest to częśd przedsięwzięcia inwestycyjnego, mogąca funkcjonowad niezależnie i
przynosid wymierny efekt produkcyjny lub usługowy. Zadanie inwestycyjne może byd zbudowane z kilku obiektów
inwestycyjnych.
OBIEKT INWESTYCYJNY = wyodrębniona pod względem techniczno-użytkowym częśd zadania inwestycyjnego (np.
budowla, budynek, zespół maszyn lub urządzeo)
PROJEKT INWESTYCYJNY = określone w czasie działanie podejmowane w celu stworzenia niepowtarzalnego wyrobu
(w szerokim rozumieniu). Osadzenie projektu w czasie oznacza ściśle zdefiniowany początek oraz koniec, a określony
czas trwania oznacza, że projekt kooczy się, gdy zostanie osiągnięty jego cel (lub gdy okaże się, że nie jest to możliwe)
Projekt inwestycyjny – to opracowanie, które jest podstawą realizacji przedsięwzięcia inwestycyjnego
Projekt inwestycyjny – można potraktowad jako procesowe odwzorowania przedsięwzięcia inwestycyjnego
Obecnie realizowane przedsięwzięcia (niekiedy o skali globalnej) często są wzajemnie zależne np. poprzez
wykorzystanie wspólnych, silnie ograniczonych i rozproszonych terytorialnie zasobów.
W ostatnich latach dużej rangi nabrała dziedzina pt. Zarządzanie Projektami, zajmuje się skutecznymi procedurami
zarządzania, minimalizującymi ryzyko niepowodzenia przedsięwzięd.
Ryzyka towarzyszące przedsięwzięciu:
 niekompetencje robotników
 zmiana prawa
 nieotrzymanie pożyczki
 warunki pogodowe
 złe wykonanie inwestycji zakooczone katastrofą budowlaną
Zarządzanie projektami wykorzystuje ogólne zasady zarządzania, stosowane w wielu wzajemnie powiązanych ze
sobą obszarach. W klasycznym ujęciu wyróżnia się następujące elementy zarządzania projektami: (NA KOŁO TRZEBA
ZNAC TYLKO 3)










zarządzanie integracja projektu (czynności zapewniające prawidłowe zintegrowanie różnych elementów
projektu: czas, koszt, zasoby itp.)
zarządzanie zakresem/zasięgiem projektu (czynności zapewniające, że projekt będzie zawierał wszystkie i
tylko te elementy, które są wymagane do powodzenia realizacji projektu – przede wszystkim zasoby)
zarządzanie czasem projektu (czynności zapewniające zrealizowanie projektu w wymaganym czasie)
zarządzanie kosztami projektu (czynności zapewniające zrealizowanie projektu w ramach przyjętego
budżetu)
zarządzanie jakością projektu (czynności zapewniające, że projekt będzie spełniał wymagania, które zostały
dla niego przewidziane np. SST)
zarządzanie zasobami ludzkimi projektu (czynności zapewniające, że wykorzystanie ludzi lub
zaangażowanych w projekt będzie wysoce efektywne)
zarządzanie komunikacją projektu (czynności zapewniające, że informacje związane z projektem będą
generowane prawidłowo i w odpowiednim czasie, właściwie gromadzone, rozpowszechniane,
przechowywane i wykorzystane)
zarządzanie ryzykiem projektu (czynności zapewniające, że ryzyko towarzyszące projektowi zostanie
zidentyfikowane i przeanalizowane oraz zostaną podjęte właściwe działania wobec ryzyka)
zarządzanie zaopatrzeniem projektu (czynności zapewniające nabycie (w odpowiednim czasie) niezbędnych
dóbr i usług pochodzących spoza organizacji podejmującej projekt)
zarządzanie kontraktem projektu (np. umową o roboty budowlane)
7
UCZESTNICY PROCESU INWESTYCYJNEGO (NA KOŁO) (ich prawa i obowiązki nie zostały ustalone w żadnej ustawie)
Uczestnicy procesu inwestycyjnego
 inwestor
 jednostka projektowa
 jednostka wykonawcza – wykonawca/-cy
 jednostka dostawcza – dostawca/-cy
Uczestnicy procesu budowlanego wg ustawy Prawo Budowlane
 inwestor
 inspektor nadzoru inwestorskiego
 projektant
 kierownik budowy lub kierownik robót
PODZIAŁY INWESTYCJI (nie trzeba znac)
Klasyfikacja inwestycji może byd dokonana z uwagi na różne kryteria; ma ważne znaczenie praktyczne
W zależności od rodzaju inwestycji maja zastosowanie określone przepisy prawne regulujące obowiązki i prawa
inwestora i pozostałych uczestników procesu inwestycyjnego.
Podział z uwagi na przepisy Ustawy Prawo Budowlane
1.1. Inwestycje
 wymagające uzyskania pozwolenia na budowę
 wymagające tylko zgłoszenia
 pozostałe inwestycje
1.2. Inwestycje
 wymagające ustanowienia nadzoru inwestorskiego (Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 19.11.2001r
w sprawie rodzajów obiektów budowlanych, przy których realizacji jest wymagane ustanowienie inspektora
nadzoru inwestorskiego, Dz. U. Nr 138, poz. 1554) i nadzoru autorskiego (dokumentacja projektowa).
 nie wymagające nadzoru inwestorskiego
Podział wg kryterium przeznaczenia
 budynki użyteczności publicznej
 wielorodzinne budynki mieszkalne (więcej niż 4 mieszkania)
 pozostałe inwestycje
Dwa pierwsze rodzaje inwestycji wymagają zapewnienie dostępu osobom niepełnosprawnym.
Inwestycje
 dotyczące obiektów zabytkowych (wpisane do rejestru zabytków lub objęte ochroną konserwatorską)
 pozostałe inwestycje
Podział z uwagi na przepisy Ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym
Inwestycje:
 szczególnie szkodliwe dla środowiska i zdrowie
 mogące pogorszyd stan środowiska
 pozostałe inwestycje (obojętne lub ekologiczne)
Dla dwóch pierwszych wymaga się oceny oddziaływania na środowiska przyrodnicze; inwestycje ekologiczne mogą
korzystad z preferencji finansowych.
Podział z uwagi na źródło środków finansowych
 inwestycje stanowiące zamówienie publiczne
 pozostałe
Podział z uwagi na związek z efektem po realizacji
Inwestycje:
 podstawowe – bezpośrednio związane z głównym celem inwestowania
 towarzyszące – zapewniające prawidłowe funkcjonowanie inwestycji podstawowej (obiekty infrastruktury
technicznej, obiekty zapewniające zaopatrzenie w źródła energii, infrastruktura społeczna)
 pośrednie – inwestycje u kooperantów wywołane inwestycją podstawową
8
CYKL ŻYCIA PROJEKTU INWESTYCYJNEGO
Obejmuje swoim zakresem wszelkie działanie związane z przygotowaniem i realizacją inwestycji oraz użytkowaniem
zasobów przez nią stworzonych.
Cykl rozwojowy projektu inwestycyjnego = okres (cykl) życia projektu
Na cykl rozwojowy projektu inwestycyjnego składa się wiele niejednorodnych, skomplikowanych, niekiedy
powtarzalnych czynności, które:
 przebiegają w określonej i logicznej kolejności
 tworzą powtarzający się ciąg
 mogą byd połączone w szersze zadania, zespoły działao, czynności czy etapy ciągu czynności
Wielkośd, zakres i rodzaj inwestycji decydują o złożoności procesu inwestycyjnego, liczebności faz oraz stopniu ich
szczegółowości.
Od wielu lat organizacja UNIDO (United Nations Industrial Development Organization) działająca przy ONZ, promuje
międzynarodowe standardy ujęcia etapów pełnego cyklu „życia” projektu inwestycyjnego oraz wzorcowe
opracowania dotyczące poszczególnych stadiów inwestycji.
Ogół procedur przygotowawczych, których celem jest wykazanie efektywności danego przedsięwzięcia to tzw.
„studium wykonalności” (feasibility study).
Procedury proponowane przez UNIDO są stosowane przez szerokie grono inwestorów, firmy konsultingowe, liczne
ministerstwa, banki, agencje wspierania i promocji inwestycji itp.
W cyklu rozwojowym projektu inwestycyjnego, wyodrębnia się kilka zasadniczych faz. Należą do nich:
1. Faza przedinwestycyjna (faza przygotowania inwestycji): w tej fazie inwestor podejmuje decyzję o realizacji
inwestycji na podstawie dostępnych danych. Faza ta składa się z kilku etapów badawczych:
 etap identyfikacji możliwości inwestycyjnych – tzw. studium możliwości (identyfikuje kierunki
inwestowania
mogące przekształcid się w konkretne projekty inwestycyjne), powstaje pomysł
projektu inwestycyjnego
 etap wstępnej selekcji, określenia projektu i analizy wariantów – studium prefeasibility – wstępne
studium przedrealizacyjna
 etap formułowania projektu – przygotowanie ostatecznej techniczno – ekonomicznej wersji projektu –
studium feasibility – ostateczne studium przedrealizacyjne
 etap formułowania i podejmowania ostatecznej oceny decyzji inwestycyjnej – raport oceniający
2. Faza inwestycyjna - realizacyjna (rozpoczyna się w momencie podjęcia decyzji inwestycyjnej); wyróżnia się w
niej następujące etapy stanowiące zespół czynności:
 etap przygotowania technicznego planu projektu (harmonogramy prac, szczegółowe projekty
inżynieryjno-budowlanych, technologiczne itp.)
 etap negocjowania i zawierania umów / kontraktów (dotyczących realizacji robót budowlanych, zakupu
usług i licencji, finansowania projektów – bank, dostaw maszyn i urządzeo)
 etap budowy obiektu (przygotowanie terenu, wzniesienie budynków oraz ich wyposażenie)
 etap szkolenia kadr
 etap oddania obiektu do eksploatacji
3.
Faza operacyjna - eksploatacyjna (trwa od momentu rozpoczęcia produkcji na skalę handlową do likwidacji
obiektu):
 eksploatacja obiektu
W literaturze:
4. Faza likwidacji obiektu (zakooczenie okresu życia projektu inwestycyjnego)
9
WYKŁAD 4
WYCENA WARTOŚCI INWESTYCJI: Wycena wartości inwestycji. Rola dokumentacji kosztowej w procesie
inwestycyjnym.




Formułowanie przedsięwzięcia
Programowanie przedsięwzięcia
Planowanie przedsięwzięcia
Wybór wykonawcy prac projektowych i zawarcie umów
Powstanie pomysłu = uściślenie pomysłu = wykonalnośd = negocjowanie umów =zobowiązanie = budowa =
zakooczenie budowy = zarządzanie aktywami
Przebieg procesu budowlanego: etap A,B,C
A. Wycena wartości inwestycji. Rola dokumentacji kosztowej w procesie inwestycyjnym. Przygotowanie
przedsięwzięcia inwestycyjnego.
Formułowanie
=
przedsięwzięcia

decyzja rozpoczęcia
prac przygotowawczych

wyznaczenie osoby
odpowiedzialnej za
przygotowanie

ustalenie wytycznych
zarządzania inwestycją
Programowanie
=
przedsięwzięcia

ustalenie wstępnych
założeo przedsięwzięcia

wstępna ocena
wykonalności
przedsięwzięcia

ocena celowości
podjęcia inwestycji
Planowanie
=
przedsięwzięcia

decyzja o lokalizacji
inwestycji

ustalenie warunków
realizacji

studium wykonalności
przedsięwzięcia

ustalenie
podstawowych założeo
przedsięwzięcia

plan zarządzania i
realizacji inwestycji
Wybór wykonawcy prac
projektowych i zawarcie
umowy
10
B. Prace poprzedzające rozpoczęcie robót budowlanych
Projektowanie

=
Opracowanie dokumentacji projektowo-konstrukcyjnej

Ocena koocowa i zatwierdzenie
projektu

Uzyskanie pozwolenia na
budowę

Opracowanie dokumentacji wykonawczej

Ocena koocowa i zatwierdzenie
Opracowanie wytycznych
opracowao tworzących
realizacji przedsięwzięcia
dokumentacje
Wybór wykonawcy robót
budowlanych, zawarcie umowy

Przygotowanie postępowania o
udzielenie zamówieo na
wykonanie robót

Przeprowadzenie postępowania
na udzielenie zamówieo na
wykonanie robót budowlanych

Wybór wykonawcy i zawarcie
umowy na wykonanie robót
budowlanych
C. Budowa i utrzymanie obiektu budowlanego
Budowa
=

Przygotowanie do rozpoczęcia
robót

Rozpoczęcie i prowadzenie robót

Zakooczenie robót budowlanych,
odbiór koocowy
Oddanie obiektu
budowlanego= do użytku

Zawiadomienie odpowiedniego
organu o zakooczeniu budowy

Uzyskanie pozwolenia na
użytkowanie obiektu
budowlanego
Utrzymanie obiektu
budowlanego

Zarządzanie nieruchomością w
okresie gwarancji, odbiór
ostateczny

Kontrole obowiązkowe

Remonty bieżące, remonty
kapitalne (renowacje)

Zakooczenie użytkowania
obiektu

Rozbiórka obiektu

Recykling
Etapy I fazy Procesu Inwestycyjnego
Proces
Inwestycyjny
ETAP I:
ETAP II:
Przygotowanie Inwestycji
Realizacja Inwestycji
Faza 1:
Faza 4:
Studia i analizy
przedprojektowe
Wykonawstwo robót
budowlanych
Faza 2:
Faza 5:
Dokumentacja
przedprojektowa
Montaż maszyn
i urządzeo
Faza 3:
Projektowanie
Faza 6:
Rozruch i próbna
eksploatacja
11
Związki między stopniem zaawansowanym inwestycji a dokumentacją kosztową
STUDIA PROCESU
INWSETYCYJNEGO
DOKUMENTACJA
KOSZTOWA
Studia przedprojektowe
Orientacyjne oszacowanie
wielkości kosztów
Koncepcja programowa
inwestycji
Wskaźnikowe zestawienie
kosztów inwestycji
Projekt podstawowy
Kosztorys generalny
inwestycji
Projekt wykonawczy
techniczny
Kosztorys inwestorski
Przetarg (zamówienie) na
roboty budowlane
Kosztorys obiektowy
Wykonawstwo robót
budowlanych
Kosztorysy dodatkowe i
powykonawcze
Rozruch i uruchomienie
inwestycji
Preliminarz kosztów
Faza I – studia i analizy przedprojektowe
L.p.
Etapy
1
Powstanie pomysłu
2
Uściślenie programu i analizy
pogłębiające rozpoznanie
3
Sformułowanie wynikowej
wersji projektu
4
Wykonalnośd inwestycji
5
Decyzja inwestora o podjęciu
inwestycji
Analizy i opracowania
Analiza potrzeb
Różne pomysły zaspokajania potrzeb i ich ocena
Studium możliwości
Identyfikacja głównych ograniczeo prawnych, finansowych, wymagao techniczno
– organizacyjnych
Wniosek i decyzja gminy o warunkach zabudowy
Raport o oddziaływaniu na środowisko – jeżeli tak wynika z ustawy Prawo
ochrony środowiska
Wstępne studium wykonalności i wstępny wniosek o dofinansowanie
Koncepcja projektowa, opracowane dla wybranego wariantu lokalizacji, z
uwzględnieniem warunków zabudowy i raportu oddziaływanie na środowisko
oraz wybranej technologii
Wartośd kosztorysowa inwestycji
Studium wykonalności inwestycji (koocowe)
Harmonogram finansowania
Harmonogram realizacji inwestycji
Decyzja inwestora o akceptacji:
- wartości kosztorysowej inwestycji (WKI)
- harmonogramów; przygotowania, finansowania i realizacji
Wniosek do odpowiedniego funduszu o dofinansowanie
12
Faza II – przygotowanie projektów i opracowao dla:
 uzyskania pozwolenia na budowę
 przeprowadzenia procedury przetargowej
 wykonania robót budowlanych
L.p.
Etapy
1
Dla uzyskania pozwolenia na
budowę – projekt budowlany
w rozumieniu ustawy Prawo
budowlane
2
Dla przeprowadzenia
procedury przetargowej i
wyboru wykonawcy robót
budowlanych – dokumentacja
projektowa w rozumieniu
ustawy Prawo zamówieo
publicznych
Analizy i opracowania
 Projekt budowlany
 Opinie, uzgodnienia, zgody i pozwolenia, których obowiązek uzyskania
wynika z przepisów.
 Dodatkowo, jeżeli to wynika z właściwych przepisów:
1) Raport o oddziaływaniu inwestycji na środowisko
2) Operat wodno-prawny
3) Informacja o warunkach bezpieczeostwa i ochrony zdrowia
Projekt wykonawczy, obejmuje:
1. Zatwierdzony projekt zagospodarowania terenu
2. Projekty technologiczne
3. P. architektoniczne poszczególnych obiektów
4. P. konstrukcyjne poszczególnych obiektów
5. P. instalacji występujących w poszczególnych obiektach
6. P. sieci zapewniających media dla poszczególnych obiektów
7. P. drogowy i parkingów oraz ich odwodnienia
8. P. zieleni i drobnych form architektonicznych
9. Inne projekty specjalistyczne
Dodatkowo, jeżeli ma służyd do przeprowadzenia przetargu:
- zbiór specyfikacji technicznych
- przedmiar robót
- kosztorys inwestorski
Według przykładu amerykańskiego obliczonego dla średnich kosztów inwestycyjnych domu jednorodzinnego
struktura kosztów przedstawia się następująco:
 koszt nabycia działki 31,08%
 koszt budowy domu 45,55%
 koszt projektu 1,0%
 koszt opłat podatków i uzgodnień 1,0%
 odsetki od kredytu w czasie budowy 2,92%
 marketing (prowizja od sprzedaży) 4,58%
 różne koszty 0,83%
 koszty stałe i zysk firm budowlanych 13,04%
WYKŁAD 5
ANALIZA KOSZTÓW W BUDOWLANYM PROCESIE INWESTYCYCJNYM:
W poszczególnych fazach procesu inwestycyjnego przeprowadza się różne analizy kosztów.
W procesie inwestycyjno-budowlanym, wyodrębnid można 4 zasadnicze fazy:
FAZA PRZEDINWESTYCYJNA = etap identyfikacji możliwości inwestycyjnych – tzw. studium możliwości;
określenie przez inwestora potrzeb i wymagao; pomysł przedsięwzięcia, rozpoznanie różnych możliwości
inwestycyjnych; etap wstępnej selekcji i analizy wariantów; etap formułowania przedsięwzięcia,
dokonywania ocen i podejmowania
13
FAZA INWESTYCYJNA-REALIZACYJNA = etap opracowania planu inwestycji; etap negocjowania umów;
zawierania kontraktów; etap budowy; etap oddania obiektu do eksploatacji
FAZA OPERACYJNA = produkcji/eksploatacji obiektu
FAZA LIKWIDACJI OBIEKTU
Faza przedrealizacyjna swoim zakresem obejmuje również badanie wykonalności inwestycji, którego celem jest
określenie jej opłacalności.
Do podstawowych analiz i zestawieo kosztów dokonywanych w tej fazie należy określenie WKI – wartości
kosztorysowej inwestycji = planowanego łącznego kosztu inwestycji.
Obowiązek określenia WKI, dotyczy inwestycji finansowanych ze środków publicznych (Rozporządzenie Rady
Ministrów z dn. 3 lipca 2006r. w sprawie szczegółowego sposobu i trybu finansowania inwestycji z budżetu paostwa).
Zgodnie z powyższym rozporządzeniem realizacja inwestycji budowlanej może byd finansowana ze środków budżetu
paostwa w przypadku gdy m.in. inwestor posiada zaakceptowany program inwestycji, zwierający m.in. planowany
łączny koszt inwestycji tj. wartośd kosztorysową inwestycji WKI.
WKI to planowany łączny koszt inwestycji, który określa się za pomocą wskaźników cenowych zachowując
następujący układ 7 grup kosztów:
 pozyskanie działki budowlanej
 przygotowanie terenu i przyłączenie obiektów do sieci
 budowa obiektów podstawowych
 instalacje
 zagospodarowanie terenu i budowa obiektów pomocniczych
 wyposażenie
 prace przygotowawcze, projektowanie, obsługa inwestorska, koszty szkoleo i rozruchu
Znac 3 z każdej grupy na koło
1. Zestawienie 1 grupy kosztów inwestycji (WKI) – pozyskanie działki budowlanej:
- Zakup nieruchomości gruntowej
- Koszt wyłączenia gruntów rolnych i leśnych z produkcji
- Zakup map
- Opłaty notarialne, skarbowe i sądowe
- Badania geotechniczne
- Opłaty z tytułu scalenia i podziału gruntu
- Koszt przekwaterowanie użytkowników zakupionej nieruchomości
- Wycinka drzew
- Prace archeologiczne
- Wywłaszczenia
- Obsługa kredytu (kredyt na zakup gruntu)
- Wykup obiektów znajdujących się na nieruchomości gruntowej
- Dzierżawa sąsiadującego terenu i obiektów na czas budowy
- Zmiana planu zagospodarowania przestrzennego
- Opracowanie wniosku o wydanie decyzji warunkach zabudowy
2. Zestawienie 2 grupy kosztów inwestycji (WKI) – przygotowanie terenu i przyłączenie obiektów do sieci:
- Roboty rozbiórkowe na terenie budowy
- Przygotowanie terenu do prac budowlanych
- Roboty ziemne
- Przyłącza elektryczne, wod-kan, c.o., gazowe
- Inne koszty
14
3. Zestawienie 3 grupy kosztów inwestycji (WKI) – budowa obiektów podstawowych:
- Obiektów 1
- Obiektów 2
- Obiektów 3
4. Zestawienie 4 grupy kosztów inwestycji (WKI) – instalacje:
- Instalacje wod.-kan.
- Instalacje elektryczna
- c.o.
- Wentylacja, klimatyzacja
5. Zestawienie 5 grupy kosztów inwestycji (WKI) – zagospodarowanie terenu i budowa obiektów pomocniczych:
- Ukształtowanie terenu (trawniki, ogrodzenie)
- Obiekty małej architektury
- Obiekty ochrony środowiska (przyobiektowe)
6. Zestawienie 6 grupy kosztów inwestycji (WKI) - wyposażenie:
- Meble
- Stanowiska komputerowe
- Stanowiska sekretarskie
- Urządzenia audiowizualne
- Urządzenia dotyczące bezpieczeostwa i ochrony zdrowia ludzi, ochrony mienia
7. Zestawienie 7 grupy kosztów inwestycji (WKI) – prace przygotowawcze, projektowe, obsługa inwestorska,
koszty szkoleo i rozruchu:
- Opracowanie programu inwestycyjnego
- Opracowanie dokumentacji projektowej
- Ekspertyzy
- Pomiary geodezyjne
- Prace geologiczne
- Obsługa inwestorska
- Szkolenia (zakład produkcyjny)
- Rozruch (zakład produkcyjny)
- Konsultacje społeczne
RODZAJE KOSZTORYSÓW BUDOWLANYCH – podziały (Na koło)
Podział ze względu na zakres rzeczowy:
 kosztorys inwestycji – obejmujący wszystkie roboty i nakłady (pozyskanie gruntu, przygotowanie terenu,
budynki i budowle, sieci, infrastruktura)
 kosztorys obiektu – obejmujący całośd kosztów obiektu
 kosztorys dla poszczególnych robót – zawierający informacje o koszcie wykonania określonych zakresów
robót
Podział ze względu na stopieo dokładności prowadzonej kalkulacji:
 kosztorys wstępny (orientacyjny, szacunkowy) – sporządzany we wstępnej Analizie oceny celowości i
opłacalności realizacji inwestycji
 kosztorys generalny – ZZK (zbiorcze zestawienie kosztów), obejmuje koszt wszystkich robót, sporządzany
metodą wskaźnikową w fazie projektu podstawowego)
 kosztorys szczegółowy – sporządzany w fazie projektu wykonawczego lub w toku realizacji robót; dokładnie
określa koszt obiektu
Podział ze względu na przeznaczenie – cel jakiemu ma służyd dane opracowanie kosztowe:
 kosztorys inwestorski
 kosztorys ofertowy
 kosztorys zamienny
 kosztorys powykonawczy
15
OCENA EFEKTYWNOŚCI PRZEDSIĘWZIĘD INWESTYCYJNYCH
Efektywna inwestycja = opłacalna inwestycja
Przedsiębiorstwo jest jednostką gospodarczą:
 która działa na własny rachunek w celu osiągnięcia korzyści materialnych (zysku)
 ponosi ryzyko i odpowiedzialnośd zgodnie z przepisami prawa i stosunkami rynkowymi
Do efektywnego kierowania przedsiębiorstwem niezbędna jest wiedza ekonomiczna, ponieważ:
 należy ustalid co dzieje się w przedsiębiorstwie, jakie czynniki mają na to wpływ
 decyzje i plany działalności podejmuje się i ustala na podstawie kryteriów ekonomicznych
Decyzje i plany działalności firmy podejmowane w oparciu o kryteria ekonomiczne dotyczą:
 kształtowania portfela zamówieo
 wprowadzenia nowych technologii wykonawstwa
 zakupu maszyn i sprzętu
 wyboru jednego spośród kilku technicznie możliwych rozwiązao
Podstawę podejmowania właściwych decyzji stanowią:
 kalkulację kosztów
 znajomośd metod porównao ekonomicznych
Podstawowymi czynnikami wyznaczającymi ekonomiczną efektywnośd przedsięwzięd inwestycyjnych są:
 relacje nakładów i efektów inwestycyjnych
 czas (może byd traktowany jako okres realizacji budowy, tj. okres eksploatacji obiektu, okres amortyzacji tj.
umorzenie poniesionych kosztów, przyjęty okres obliczeniowy)
 stopa procentowa zwrotu z inwestycji
Każdą decyzję inwestycyjną należy rozpatrywad ze względu na inne charakterystyczne wielkości:
 korzyśd (zysk)
 czas
 ryzyko
Kierownictwo przedsiębiorstwa musi znad i umied oceniad aktualną sytuację ekonomiczną firmy, aby:
 w porę i skutecznie przeciwdziaład zagrożeniom
 właściwie ukierunkowad ekspansję i rozwój firmy
Rachunek efektywności przedsiewzied inwestycyjnych obejmuje:
 przygotowanie danych i sporządzenie oceny opłacalności przedsięwzięcia inwestycyjnego
 analizę poziomu ryzyka związanego z jego realizacji
 podjęcie na tej podstawie decyzji inwestycyjnej
WYKŁAD 6
Zasadniczym celem oceny ekonomicznej efektywności planowanego przez inwestora przedsięwzięcia jest odpowiedź
na następujące pytania:
 czy warto podjąd realizację planowanego przedsięwzięcia?
 która spośród możliwych do zrealizowania wersji projektowych lub możliwych do wyboru rozwiązao
technicznych, technologicznych, organizacyjnych itp. jest najkorzystniejsza?
16
Kryterium odpowiedzi na powyższe pytania stanowi dochód, jaki inwestor chciałby uzyskad w toku eksploatacji
obiektu.
Oczekiwany przez inwestora dochód powinien umożliwid zwrot wyłożonego kapitału początkowego, a ponadto
zapewnid dochód netto (po opodatkowaniu) w wysokości satysfakcjonującej w danych warunkach rynkowych i
występującym poziomie ryzyka.
Ocena efektywności przedsięwzięcia inwestycyjnego. Rachunek efektywności przedsięwzięcia.
Efektywnośd inwestycji - realizacja efektów uzyskanych w wyniku poniesienia określonych nakładów inwestycyjnych
do wartości wielkości tych nakładów.
Rachunek efektywności inwestycyjnej - porównanie efektów porównanych w wyniku realizacji danej inwestycji z
nakładami poniesionymi na jego realizację. Prowadzony jest w jednostkach pieniężnych.
Ocena efektywności inwestycyjnej składa się zazwyczaj z części rachunkowej (rachunek efektywności)
uwzględniającej mierzalne efekty nakładów inwestycyjnych oraz części opisowej obejmującej te efekty, które nie
poddają się kwantyfikacji.
Ocena ta służy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych w dwóch płaszczyznach:
 odpowiada na pytanie czy inwestowad? (ocena bezwzględna)
 oraz jak inwestowad (który z możliwych wariantów jest najlepszy)? (ocena względna)
W rachunku efektywności stosuje się dwie grupy metod:
 statyczne (proste) - nie uwzględniają wpływu czynnika czasu na wartości pieniężne kalkulowane w rachunku
(nie stosuje się w nich rachunku dyskontowego)
 dynamiczne (złożone) - metody dyskontowe – uwzględniają wpływ…
Zasadnicza różnica między nimi polega na nieuwzględnieniu w metodach statycznych lub uwzględnieniu w metodach
dynamicznych wpływu czynnika czasu na wartości pieniężne kalkulowane w rachunku.
Spośród metod statycznych najczęściej stosowane są okres zwrotu oraz przeciętna stopa zwrotu.
Wśród metod dynamicznych najczęściej stosowane są bieżące wartości kapitałowe netto NPV (Net Present Value)
oraz wewnętrzna stopa zwrotu IRR (Internal Rate of Return).
Metody dynamiczne zwane są też metodami dyskontowymi.
Okres zwrotu
Okres zwrotu jest w rachunku efektywności inwestycji jednym z mierników finansowej opłacalności projektów
inwestycji.
Wskaźnik informuje, w jakim czasie suma wydatków poniesionych na inwestycję (nakładów/zaangażowanego
kapitału) zwróci się w postaci nadwyżki pieniężnej uzyskanej z realizacji przedsięwzięcia.
Określa się ilośd lat w ciągu, których nakłady poniesione na realizację inwestycji zwróci się w postaci zysku. Nadwyżka
pieniężna obejmuje przewidywany zysk netto (po opodatkowaniu) oraz amortyzację.
17
Do wyliczenia okresu zwrotu uwzględnia się jednoroczne średnie wartości nadwyżki pieniężnej reprezentatywne dla
całego okresu przewidywanej eksploatacji.
Ze względu na swoją prostotę okres zwrotu znajduje szerokie zastosowanie, jako wstępna metoda selekcji projektów
inwestycyjnych.
Stopa zwrotu
Stopa zwrotu w rachunku efektywności inwestycji jest to wyrażona w procentach relacja rocznej nadwyżki netto (po
opodatkowaniu) uzyskana z określonego przedsięwzięcia do wartości poniesionego nominalnego nakładu
inwestycyjnego.
Stopa zwrotu jest stosunkiem rocznego zysku netto z inwestycji do jednorazowych nakładów inwestycyjnych.
Wskaźnik ten wyraża rentownośd projektu i występuje jako procent przewidywanego dla kwoty poniesionych
(projektowanych) nakładów lub zaangażowanego kapitału.
Stopa zwrotu informuje, jaką częśd wyłożonego kapitału zwróci się inwestorowi w ciągu roku w postaci dochodów.
Jest jedną z najważniejszych statycznych metod porównywania opłacalności różnych przedsięwzięd inwestycyjnych
lub różnych wariantów tego samego przedsięwzięcia.
Amortyzacja
Amortyzacja (nazywana konsumpcją kapitału) oznacza zmniejszenie się wartości dobra kapitałowego w pewnym
okresie w wyniku jego użytkowania i starzenia się.
Amortyzacja to wyrażona w pieniądzu równowartośd zużycia środka trwałego.
Można mówid o amortyzacji kredytu (rozłożeniu jego spłaty), ale najczęściej pojęcie to odnosi się do amortyzacji
księgowej.
Wyróżnid można kilka klasyfikacji rodzajów efektywności przedsięwzięcia inwestycyjnego w zależności od
przyjętego kryterium i tak:
1) kryterium klasyfikacji stanowi moment sporządzania rachunku efektywności
 rachunek prospektywny
 rachunek retrospektywny
2) kryterium klasyfikacji stanowi cel, któremu służyd ma rachunek efektywności
 rachunek bezwzględny (absolutny)
 rachunek względny (relatywny, porównawczy)
3) kryterium klasyfikacji stanowi sposób przeprowadzenia rachunku efektywności
 rachunek wielowskaźnikowy (wielokryteriowy, cząstkowy)
 rachunek jednowskaźnikowy (syntetyczny)
18
Biorąc pod uwagę moment w którym dokonuje się rachunku efektywności inwestycji wyróżnid można:
1) Rachunek prospektywny (ex ante)
 uwzględnia czynnik niepewności i ryzyka
 na podstawie rachunku prospektywnego jest podejmowana decyzja o odrzuceniu lub realizacji
określonej rzeczowej inwestycji
 źródło danych o charakterze prospektywnym stanowią prognozy, a uzyskane w ten sposób
informacje są wykorzystywane w procesie planowania.
2) rachunek retrospektywny (ex post)
 stanowi podstawę do oceny faktycznej efektywności już zrealizowanego obiektu przy pełnym
wykorzystaniu zdolności jego funkcjonowania
 ocena po przeprowadzeniu inwestycji sprowadza się do porównania planowanych wyników z
rezultatami rzeczywiście osiągniętymi przez dany obiekt oraz sformułowania wniosków przydatnych
w przyszłości przy realizacji podobnych zamierzeo
 dane o charakterze retrospektywnym służą do kontroli działalności firmy
 są podstawą sprawozdawczości w przedsiębiorstwie
Biorąc pod uwagę cel przeprowadzenia rachunku efektywności przedsiębiorstwa inwestycyjnego można wyróżnid:
 rachunek bezwzględny (absolutny)-pozwalający ocenid wykorzystując odpowiednie algorytmy porównując
korzyści z nakładami, czy dane inwestycje są ekonomicznie opłacalne
 rachunek względny-który umożliwia porównanie efektywności kilku inwestycji i podjęcie decyzji dotyczącej
wyboru najbardziej efektywnego przedsięwzięcia inwestycyjnego.
Ze względu na sposób przeprowadzenia rachunku inwestycyjnego wyróżnid można:
 rachunek wielowskaźnikowy-oparty na zestawie wskaźników cząstkowych dotyczących różnych elementów
przedsięwzięcia inwestycyjnego (np. kapitałochłonnośd, materiałochłonnośd, pracochłonnośd, rentownośd,
koszty jednostkowe) pozwalający na jego wieloaspektową dogłębną ocenę.
 rachunek jednowskaźnikowy-oparty na jednym syntetycznym wskaźniku uwzględniającym podstawowe
nierealne elementy kształtujące poziom efektywności pozwalający ocenid czy dane przedsięwzięcie jest
efektywne, lub które z zamierzeo inwestycyjnych jest najbardziej efektywne.
Przy podejmowaniu decyzji dotyczących wyboru wariantów zamierzenia inwestycji:
 niektórzy inwestorzy stosują sformalizowanej formuły oceny efektywności inwestycji rzeczowych w których
kryteria określane są w jednostkach pieniężnych
 niektóre przedsiębiorstwa opierające się na subiektywnych ocenach i szacunkach
 jednak zupełna rezygnacja ze stosowania formuły oceny efektywności inwestycji wiąże się z bardzo dużym
ryzykiem.
WYKŁAD 7
INWESTYCJE = celowe wydatkowanie środków inwestora skierowane na powiększenie jego przyszłych dochodów.
Inwestycje można rozpatrywad również, jako:
 działalnośd gospodarczą zmierzającą do tworzenia lub powiększenia majątku trwałego będącego w dyspozycji
inwestora, lub
 nakłady gospodarcze na odtworzenie zużytych, unowocześnienie i tworzenie nowych lub powiększenie
istniejących składników majątku trwałego
19
Nadrzędnym wyznacznikiem, decydującym o skali i kierunku inwestowania są cele firmy określane najczęściej,
jako:
 maksymalizacja zysku
 maksymalizacja udziału w rynku
 bezpieczeostwo
 osiąganie tzw. zysku satysfakcjonującego
Struktura nakładów inwestycyjnych
1. Do nakładów inwestycyjnych zaliczane są wszelkie koszty ponoszone w związku z nabyciem przyszłych środków
trwałych lub oddaniem do użytku nowych obiektów bądź modernizowanych w celu uzyskania określonej
zdolności (produkcyjnej lub usługowej), a w konsekwencji osiągnięcia zamierzonego celu inwestycji (np.
zwiększenia wyniku finansowego)
2. Nakłady (koszty) ponoszone na inwestycję – po jej zrealizowaniu, tworzą lub zwiększają wartośd rożnych
składników majątku firmy
Z całości nakładów inwestycyjnych można wyodrębnid: (na koło)
 nakłady przybierające postad środków trwałych (maszyny, budynki, grunt)
 nakłady przybierające postad środków obrotowych (materiału, zapasy)
 nakłady na wartości niematerialne i prawne
 nakłady bez efektu gospodarczego (prąd, woda, podatki)
Żródła finansowania przedsięwzięd inwestycyjnych
Realizacja przedsięwzięcia inwestycyjnego zawsze wymaga zaangażowania środków finansowych.
Źródła finansowania inwestycji mogą byd:
 wewnętrzne tj. ze środków własnych – finansowanie z zysków zatrzymanych, w formie wkładów
(gotówkowych i rzeczowych), udziałów, akcji
 zewnętrzne tj. ze środków obcych – pożyczki, kredyty, obligacje, subwencje, leasing
Pozyskanie kapitału jest związane z określonymi kosztami
 Koszt wykorzystania kapitału, zarówno obcego jak i własnego, stanowią wydatki ponoszone przez
przedsiębiorstwo w okresie roku obrotowego z tytułu dysponowania nim
 Kapitał pochodzący z różnych źródeł (własny, obcy) ma różny koszt
 Podejmując decyzję o realizacji przedsięwzięcia inwestor rozpatruje różne źródła jego finansowania,
wybierając spośród nich wariant najoszczędniejszy
Oprócz znalezienia źródła finansowania inwestycji, ważną kwestię stanowi również ustalenie takiego ich dopływu w
czasie, aby wydatki były zsynchronizowane z wpływami.
Brak zgodności może spowodowad dotkliwe straty np. opóźnienie w realizacji inwestycji (wpływa to na rentownośd
przedsięwzięcia).
Bezwzględny rachunek efektywności przedsięwzięd inwestycyjnych – ocena opłacalności
Dokonując klasyfikacji metod bezwzględnej oceny opłacalności przedsięwzięd inwestycyjnych można posłużyd się
następującymi kryteriami:
 zakres przeprowadzanej oceny opłacalności
 ryzyko
 uwzględnienie w algorytmie zmiennej wartości pieniądza w czasie
Najczęściej stosowanym kryterium metod bezwzględnej oceny opłacalności przedsięwzięd inwestycyjnych jest
uwzględnienie w formule obliczeniowej zmiennej wartości pieniądza w czasie.
Na tej podstawie wyróżnia się metody proste i metody dyskontowe (dynamiczne/złożone).
20
Ocena efektywności planowanego przedsięwzięcia stanowi zasadnicze narzędzie przy podejmowaniu decyzji
inwestycyjnej.
Podstawowymi instrumentami analizy są techniki dyskontowe, dzięki którym następujące ujednolicenie wartości
pieniądza niezależnie od czasu jego uzyskania lub wydatkowania (założenie o zmieniającej się wartości pieniądza w
czasie).
METODY OCENY INWESTYCJI RZECZOWYCH – podział:
 metody proste np. prosty okres zwrotu i prosta stopa zwrotu nakładów inwestycyjnych, księgowa stopa
zwrotu
 metody złożone oparte na dyskontowaniu np. NPV – wartośd zaktualizowana netto, metoda równych rat
(AM), NPVR – wskaźnik wartości zaktualizowanej netto, PI – współczynnik rentowności, IRR – wewnętrzna
stopa procentowa (zwrotu), MNPV – zmodyfikowana wewnętrzna stopa zwrotu, MPI – zmodyfikowany
współczynnik rentowności, BCR – wskaźnik korzyści – koszty.
Podstawowymi czynnikami wyznaczającymi ekonomiczną efektywnośd przedsięwzięd inwestycyjnych są:
 relacja nakładów i efektów inwestycyjnych
 czas i stopa procentowa lub dyskontowa
STOPA PROCENTOWA = cena, jaką pożyczkobiorca musi zapłacid za przywilej korzystania z pieniędzy udostępnionych
mu przez pożyczkodawcę.
Cena ta wyrażona kwotowo zależy od:
 wielkości pożyczanej sumy pieniędzy
 czasu na jaki zostaje udzielona pożyczka
Stopa procentowa
 wielkośd procentu pobieranego od kapitału;
 stosunek sumy, którą płaci się za użytkowanie kapitału do wielkości tego kapitału, wyrażony w %; najczęściej
ustalana jest na okres 1 roku
W celu umożliwienia porównao cenę pożyczki określa się:
 wrażonym w % stosunkiem ceny do kwoty pożyczki (tj. stopa %) przy założeniu, że pożyczka została udzielona
na 1 rok, a w ten sposób koszt pozyskania funduszy nazywa się nominalną stopą %.
Nominalna stopa % = realna % + stopa inflacji
Realna stopa % jest stopą %, przy której następuje zrównoważenie podaży funduszy pieniężnych z popytem na nie,
nie występuje inflacja, ryzyko oraz preferencja płynności.
Preferencja płynności – niechęd posiadacza pieniędzy do wyzbycia się możliwości dysponowania nimi.
Inflacja – spadek siły nabywczej pieniądza w miarę upływu czasu
*Wielkośd popytu – ilośd dobra, które konsumenci zechcą zakupid w określonym czasie (np. w ciągu tygodnia,
miesiąca, roku) po danej cenie
*Wielkośd podaży – ilośd dóbr, oferowana na rynku przez producentów przy określonej cenie
Stopa dyskontowa – wyraża zmianę wartości pieniądza w danym okresie (najczęściej 1 roku); odzwierciedla poziom
inflacji, kosztu alternatywnego oraz ryzyka.
Przy analizie przedsięwzięd inwestycyjnych posługujemy się nominalną (uwzględniającą inflację) lub realną (bez
premii inflacyjnej) stopą dyskontową.
21
Ujęcie czasu w rachunku opłacalności inwestycyjnej:
 czas jest niezwykle istotnym elementem determinującym ekonomiczną efektywnośd inwestycji
 wszystkie podstawowe wielkości finansowe dotyczące przedsięwzięcia inwestycyjnego są realizowane w
określonym czasie i mają charakter strumieni pieniężnych
Stąd czas jako element rachunku ekonomicznego należy uwzględniad w odniesieniu do:
 nakładów inwestycyjnych
 kosztów eksploatacji obiektu
 efektów inwestycji (dochód=przychód-koszty)
Zależnosd wartości pieniadza od czasu
Pieniądz ma wartośd zależną od czasu - oznacza to, że ta sama kwota pieniędzy dla jej posiadacza przedstawia różną
wartośd w zależności od czasu, w którym będzie miał mied do dyspozycji.
Określona kwota pieniędzy otrzymana dziś jest dla inwestora więcej warta aniżeli ta sama kwota za dwa lata, pięd lat
itd. Wynika to z następujących powodów:
 z niepewności ponieważ przyszłe dochody są zawsze jedynie „oczekiwanymi” i istnieje ryzyko, że te
oczekiwania się nie spełnią; stąd wynika preferowanie przychodów aktualnych lub bliskich - są one pewne
lub obarczone mniejszym ryzykiem
 z inflacji w związku z inflacją zmniejsza się siła robocza pieniądza i za tą samą sumę można kupid dziś więcej
niż będzie to możliwe w przyszłości
 z kosztów niewykorzystanych możliwości - utraconych korzyści - nie otrzymanie określonych przychodów dziś
oznacza utratę szansy zarobienia za ich pomocą następnych pieniędzy w okresie do momentu, w którym one
faktycznie napłyną (chodby przez złożenie ich w banku i otrzymanie oprocentowania).
Na opłacalnośd inwestycji rzeczowych korzystnie wpływają:
 skrócenie cyklu inwestycyjnego (tj. okresu od rozpoczęcia do zakooczenia inwestycji)
 skoncentrowanie głównych wydatków inwestycyjnych w ostatnim okresie realizacji inwestycji
 przyspieszenie momentu uruchomienia produkcji i uzyskania dochodu
 skrócenie okresu dochodzenia do osiągnięcia pełnej zdolności produkcyjnej i planowanych przychodów ze
sprzedaży towarów / usług
Zjawiska te skracają czas zamrożenia zainwestowanych środków i okres oczekiwania na ich zwrot w postaci
nadwyżek finansowych.
 W rachunku efektywności inwestycji dąży się do zapewnienia porównywalności wielkości ekonomicznych
(takich jak: nakłady inwestycyjne, przychody, koszty, zysk, amortyzacja) w różnych momentach czasu.
 W celu zapewnienia porównywalności wielkości ekonomicznych przyjmuje się określony moment jako
bazowy. Najczęściej jest nim moment rozpoczęcia inwestycji (chociaż teoretycznie może byd to również
moment uruchomienia czy zakooczenia produkcji lub zakooczenia eksploatacji obiektu)
 W rozwiniętych metodach badania efektywności inwestycji wszystkie wielkości ekonomiczne występujące w
rachunku przelicza się na jeden określony moment czasu.
(na koło)
W tym celu stosuje się technikę rachunkową zwaną dyskontowaniem
 Dyskontowanie umożliwia porównanie (zsumowanie i odejmowanie) wielkości ekonomicznych pojawiających
się w różnych momentach czasowych.
 Współczynnik oprocentowujący stosuje się w celu przeliczenia wielkości ekonomicznych z danych momentów
czasowych na moment bazowy, który wystąpi w przyszłości.
 Współczynnik dyskontujący jest odwrotnością współczynnika oprocentowującego; stosuje się go w celu
przeliczenia wartości, które wystąpią w przyszłości, na porównywalne wartości z okresu bazowego
(wcześniejszego).
Celem dyskontowania jest urealnienie przyszłych wartości i wyrażenie ich wg wartości aktualnej (bieżącej).
22
WYKŁAD 8
Współczynnik oprocentowujący stosuje się w celu przeliczenie wielkości ekonomicznych z danych momentów
czasowych na moment bazowy, który wystąpi w przyszłości.
Współczynnik dyskontowania jest odwrotnością współczynnika oprocentowującego, stosuje się go w celu
przeliczenia wartości które wystąpią w przyszłości na porównywalne wartości z okresu bazowego (wcześniejszego)
Praktycznie stosuje się 2 narzędzia:
 Współczynnik oprocentowujący =
 Współczynnik dyskontujący =
gdzie:
r – stopa dyskontowa / oprocentowania / zysku
n – liczba lat
Stopa dyskontowa – wyraża zmianę wartości pieniądza w danym okresie (najczęściej 1 roku)
Podobne rozumowanie można także przeprowadzid w odniesieniu do wydatków (nakładów) i stwierdzid, że wydatki
w określonej wysokości dziś stanowią większe obciążenie niż wydatkowanie takiej samej kwoty za kilka lat.
W związku z tym, jeżeli dochody i wydatki (płatności) mają miejsce w różnych momentach czasu, w okresie dłuższym
od jednego roku, dla oceny ich porównywalności należy uwzględnid wpływ czynnika czasu.
Dla zapewnienia porównywalności płatności z różnych okresów czasu stosuje się techniki dyskonta i
oprocentowania. Wykorzystują one odpowiednie współczynnikami dyskontujące i oprocentowujące !!!!!
W celu uwzględnienia różnych sytuacji występujących w porównaniach ekonomicznych w praktyce operuje się
kilkoma rodzajami współczynników dyskontujących.
DANE
SZUKANE
MNOŻNIKI
P
Sn
Wopp (r,n)
Sn
R
Wbwpp (r,n)
R
Sn
Wossrp (r,n)
Sn
R
Wfa (r,n)
R
P
Wdssrp (r,n)
P
R
Wrr (r,n)
W – współczynniki/mnożniki stosowane w celu uwzględnienia różnych sytuacji występujących w porównaniach ekonomicznych w praktyce
Sn – przyszła kwota (po „n” latach przy stopie zysku „r”)
P – obecna kwota w j.p.
n – ilośd lat przyjętych do analizy
r – stopa oprocentowania/ stopa zysku
R – ciąg zapłat okresowych (kwot w wysokości R); szereg jednakowych płatności R
 Sn=(1+r)n ·P=Wopp(r,n) ·P - Wzór służy do obliczania jaka jest równoważna wartośd obecnej kwoty „P” po „n”
latach przy stopie oprocentowania/zysku równej „r”
Wopp(r,n)-współczynnik oprocentowujący pojedynczą płatnośd
23
 P=(1+r)-n·Sn=Wbwpp(r,n) ·Sn - Wzór służy do przeliczenia przyszłej kwoty „Sn” na równoważną jej obecną
wartośd „P” (inaczej jaka musi byd obecnie kwota „P” aby przy stopie zysku „r” uzyskad po „n” latach kwotę
„Sn”)
Wbwpp-współczynnik bieżącej wartości pojedynczej płatności
 Sn=[(1+r)n-1+/r·R=Wossrp(r,n) ·R - Wzór służy do określenia wartości po „n” latach sumy jednakowych
płatności („R”) wnoszonych na koocu każdego roku
Wossrp-współczynnik oprocentowujący sumę szeregu równych płatności
 R=r/[(1+r)n-1+ ·Sn=Wfa(r,n) ·R - Wzór służy do przeliczenia przyszłej kwoty „Sn” na ciąg jednakowych wpłat
(np. jaka powinna byd kwota odpisu amortyzacyjnego aby po „n” latach zgromadzid środki na wymianę
urządzeo)
Wfa-współczynnik funduszu amortyzacyjnego
 P=[(1+r)n-1+/*r·(1+r)n+ ·R=Wdssrp(r,n) ·R - Wzór służy do zastąpienia ciągu jednakowych płatności jednorazową
płatnością w chwili obecnej
Wdssrp-współczynnik dyskontujący sumę szeregu równych płatności
 R=*r·(1+r)n]/[(1+r)n-1+ ·P=Wrr(r,n) ·P - Wzór służy do określenia równych I płatnych z dołu rat umorzeniowych
pożyczki obejmujących rolę kredytu wraz z odsetkami za jeszcze nie wpłaconą częśd pożyczki
Wrr-współczynnik równych rat
Zadanie 1: Pewien student otrzymał od babci spadek w wysokości 150 000 zł i niezwłocznie ulokował go w banku
otrzymując odsetki w wysokości 5%. Student chce wiedzied jakiej kwoty może oczekiwad za 5 lat.
Dane:
r=5%
n=5 lat
P=150 000 zł
Szukane Sn
Korzystamy ze wzoru nr.1 = Sn=191 442 zł
Zadanie 2: Jaką kwotę otrzymał student odkładając na koncie każdego roku przez 6 lat po 2000 zł przy
oprocentowaniu 7%.
Dane:
R=2000 zł
r=7%
n=6 lat
Szukane Sn
Korzystamy ze wzoru nr.3 = Sn=14 307 zł
24
Zadanie 3: Jaką kwotę powinien zainwestowad student aby po 3 latach i przy oprocentowaniu lokaty 8% otrzymad
100 000 zł.
Dane:
Sn=100 000 zł
r=8%
n=3 lata
Szukane P
Korzystamy z wzoru nr.2 = P=79 383 zł
Zadanie 4: Firma budowlana (której właścicielem jest student) ocenia że za 5 lat trzeba będzie zakupid nową koparkę
i będzie na to potrzebna kwota 650 000 zł. Firma może zainwestowad fundusze w papiery wartościowe
oprocentowane w wysokości 10%, jaką kwotę powinna inwestowad corocznie aby za 5 lat dysponowad żądaną sumą
pieniędzy
Dane:
Sn=650 000 zł
r=10%
n=5 lat
Szukane R
Korzystamy ze wzoru nr.4 = R=106 468 zł.
Zadanie 5: Spółka deweloperska zaciągnęła kredyt (u studenta) w wysokości 10 000 000 zł (drobne dla studenta ),
który musi spłacid w 4 jednakowych ratach na koniec kolejnych lat. Płatności uwzględniają odestki w wysokości 18%
od niespłaconej sumy zadłużenia. Jaka będzie wysokośd corocznej spłaty.
Dane:
P=10 000 000 zł
r=18%
n=4 lata
Szukane R
Korzystamy ze wzoru nr.6 = R=3 717 387 zł
Zadanie 6: Jaką kwotę kredytu możemy przy oprocentowaniu 15% otrzymad przewidując że będzie nas stad na spłatę
10 000 zł rocznie przez okres 5 lat
Dane:
R=10 000 zł
r=15%
n=5 lat
Szukane P
Wykorzystamy wzór nr.5 = P=33 552 zł
25
Zadanie 7 : Zakup Manhattanu od Indian, Luizjany od Francji, Alaski od Rosji były uważane za wyjątkowe okazje.
Proszę sprawdzid czy tak było naprawdę. Proszę wyliczyd wartośd każdej ceny zakupu traktując ją jako inwestycje o
6% zysku
Zakup
Manhattan
Luizjana
Alaska
Rok zakupu
1626
1803
1867
Lata (do 2011)
385
208
144
Cena [USD]
24
15 000 000
7 200 000
Wartośd obecna
13,273 x103
275,24 x103
3,172x103
WYKŁAD 9
ANALIZA EKONOMICZNA – dział ekonomii zajmujący się podstawami porównao ekonomicznych; ogół czynności
koncepcyjnych i rachunkowych mających ułatwid podjęcie prawidłowej decyzji dotyczącej działania gospodarczego;
podstawowym instrumentem analizy ekonomicznej jest rachunek ekonomiczny
CEL PORÓWNAO EKONOMICZNYCH – ocena walorów ekonomicznych i szeregowanie różnych wariantów działania
gospodarczego
RACHUNEK EKONOMICZNY – konfrontacja sprowadzonych do porównywalności (pod względem zakresu
rzeczowego, wielkości i czasu) nakładów i efektów oraz dokonanie wyboru odpowiedniego wariantu inwestycyjnego.
Zasadniczą rolę w rachunku ekonomicznym odgrywają parametry ekonomiczne.
PARAMETRY EKONOMICZNE – zewnętrzne czynniki oddziaływujące na sytuację przedsiębiorstwa, na które nie Mo
ono wpływu, np.:
 ceny
 stopa dyskontowa
 stopa oprocentowania kredytu
 kursy walutowe
 taryfy transportowe, cła, dotacje itp.
Zakres stosowania rachunku ekonomicznego
 tworzenie nowych lub doskonale już istniejących mocy produkcyjnych i usługowych przedsiębiorstwa
 ocena stanu istniejących mocy produkcyjnych w bieżącej eksploatacji przedsiębiorstwa
Najstarsze zastosowanie rachunek ekonomiczny znajduje się w procesie inwestycyjnym przy ocenie opłacalności
zamierzeo inwestycyjnych.
Rachunek ekonomiczny prowadzony w odniesieniu do inwestycji nazywany jest analizą ekonomiczną efektywności
(opłacalności) inwestycji.
Rachunek efektywności ekonomicznej inwestycji prowadzi się:
 dla oceny, porównania i optymalizowania decyzji inwestycyjnych podejmowanych przez podmioty
gospodarcze
 dla ... zobacz całą notatkę



Komentarze użytkowników (0)

Zaloguj się, aby dodać komentarz