ODMIANA PRZYMIOTNIKA
W języku psł. - dwa typy odmiany przymiotników: prosta (rzeczownikowa) i złożona (zaimkowa). Nie było jednak odrębnej deklinacji przymiotników z własnym zestawem końcówek, przymiotnik odmieniał się jak rzeczownik (lub z dodaniem form zaimka anaforycznego).
Zróżnicowanie semantyczne form odmiany prostej (nieokreśloność) i odmiany złożonej (określoność).
Funkcje odmiany prostej - sygnalizowanie nieokreśloności (jak w językach zachodnioeuropejskich rodzajniki nieokreślone, np. ang. a, niem. ein, eine, ein), tj. gdy mowa po raz pierwszy o kimś lub czymś, o kimś lub o czymś nieznanym. [Składniowo formy odmiany prostej - pierwotnie pełniły funkcję zarówno orzecznika (najczęściej), jak i przydawki (później już w stp. rzadko, w śrpol. ograniczenie - relikty form prostych mogą być tylko orzecznikami)].
Funkcje odmiany złożonej - sygnalizowanie określoności (jak w językach zachodnioeuropejskich rodzajniki określone, np. ang. the, niem. der, die, das), tj. gdy mowa o kimś lub czymś znanym, po raz kolejny. [Składniowo formy odmiany złożonej - pierwotnie tylko funkcja przydawki, w późniejszym okresie (już w stp.) także orzecznika].
1) odmiana prosta (rzeczownikowa, tj. przymiotniki odmieniały się według wzorca rzeczownikowego);
Przymiotniki twardotematowe w rodz. męskim i nijakim odmieniały się wg wzorca deklinacji rzeczowników na -o-; miękkotematowe - wg deklinacji -jo-, por. odmianę w lp. Przymiotniki twardotematowe w rodz. żeńskim odmieniały się wg wzorca deklinacji rzeczowników na -a-; miękkotematowe - wg deklinacji -ja-.
Przykład prostej (rzeczownikowej) odmiany przymiotników w języku psł.: twardotematowej i miękkotematowej (formy wspólne dla rodz. męskiego i nijakiego w D. C. i N., formy wspólne dla wszystkich rodzajów - w Msc., formy różne dla każdego rodzaju - M., B.):
Odmiana twardotematowa Odmiana miękkotematowa m. n. ż. m. n. ż.
M. mal-ъ mal-o mal-a bož-ь bož-e bož-a
D. mal-a mal-y bož-a bož-ě
C. mal-u mal-ě bož-u bož-i
B. mal-ъ mal-o mal-ą (o nos.) bož-ь bož-e bož-ą(o nos.)
N. mal-omь mal-ą bož-emь bož-ą
Msc. mal-ě bož-i
Staropolskie formy odmiany prostej poświadczone w zabytkach
Do XVI w. jeszcze dość często formy odmiany prostej (rzeczownikowej), por. M. lp. r. m. : Jako jest moj pan niewinowat Sułkowi. [XIV]; Z jutra wiesioł nikt nie będzie. [XV];
Syn ma być podobien matce. [XVIw.]
M. lp. r. n. : Sirce ich prozno jest; będzie nawrocono krolestwo dawidowo [XV-XVI;
D. lp. r. m.:
(…)
… i imiesłowów przymiotnych) archaiczne, dziś występujące tylko w tekstach religijnych, np. umęczon, ukrzyżowan, pogrzebion (Credo); współczesne formy przysłówków odprzymiotnikowych typu miło, słabo, sucho zakończonych na -o - genetycznie dawne M., B. rodz. nijakiego odmiany prostej twardotematowej *boso (*čędo / *detę), *vysoko (okno);
współczesne formy przysłówków odprzymiotnikowych, typu źle, dobrze (także typu wysoce, mile oboczne do wysoko, miło) zakończonych na -e - genetycznie dawne Msc. rodz. nijakiego odmiany prostej *dobrě (*čędě / *detęte), *vysocě (*okně);
współczesne formy przysłówków złożonych (tj. wyrażeń przyimkowych pełniących funkcję przysłówków), typu z bliska, bez mała, z głupia (frant) - genetycznie dawne D. lp. rodz. męskiego i nijakiego odmiany prostej M. *mal-ъ ; D. *mal-a; M. bliskъ, D. blisk-a;
współczesne formy przysłówków złożonych (tj. wyrażeń przyimkowych pełniących funkcję przysłówków), typu po cichu, po prostu, po polsku - genetycznie dawne C. lp. rodz. męskiego i nijakiego odmiany prostej M. *tix-ъ ; D. *tix-a; C. *tix-u; M. polsk-ъ, D. polsk-a; C. *polsk-u;
współczesne formy przysłówków, typu wkrótce, wcale - genetycznie dawne Msc. lp. rodz. męskiego i nijakiego…
… odmiany prostej z przyimkiem w, por. *vъ krotъcě; *vъ calě (od przymiotników *calъ *krotъkъ (pol. cały, krótki);
rzeczowniki dobro, zło, piękno, święto - genetycznie dawne M., B. lp. rodz. nijakiego odmiany prostej twardotematowej przymiotników *dobro *zъlo *svęto;
nazwy kobiet tworzone od nazwiska lub zawodu męża z sufiksem -ina / -yna typu starościna, Zarębina, Puzynina, Sroczyna - genetycznie…
…. ż. *malyjejě > *malyjě
C., Msc. lp. r. ż. *malějeji > **malěji
N.lp. r. ż. *malějejǫ> **malějǫ kontrakcja (ściągnięcie) - o barwie samogłoski powstałej ze ściągnięcia decydowała samogłoska po jocie, stąd ujednolicenie paradygmatu zaimkowego (zaimków przymiotnych) i przymiotnikowego (np. w scs. było inaczej, o barwie samogłoski powstałej ze ściągnięcia decydowała samogłoska przed jotą, np. scs…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)