Deklinacja mieszana (i formy nieregularne w odmianie rzeczowników)
Odmianę mieszaną mają:
1) rzeczowniki męskie w lp. formalnie równe żeńskim, tak samo jak one się odmieniające, w liczbie mnogiej - jak męskie os. (typ mężczyzna, poeta, starosta);
2) rzeczowniki męskie o odmianie przymiotnikowo-rzeczownikowej typu sędzia, hrabia (w lp. formy D. C. B. - przymiotnikowe: sędziego, sędziemu, hrabiego, hrabiemu, w M. N. Msc. i W. lp. - rzecz., w lmn. - rzeczownikowe mos.);
3) rzeczowniki męskie - nazwiska na -o typu Sanguszko, Kościuszko (w lp. odmiana - jak rzecz. żeńskie, w lmn. - jak męskie os.);
4) rzeczowniki męskie typu księża, bracia (w lp. odmiana regularna, w lmn. - odmiana nietypowa - dawne formy rzeczownika zbiorowego);
5) rzeczowniki męskie typu chorąży, podkomorzy (w lp. - odmiana przymiotnikowa, w lmn. - częściowo odmiana rzeczownikowa męska os.: M. W. chorążowie, w innych - przmiotnikowa);
6) rzeczownik męski książę (w lp. brak rozszerzenia tematu, w lmn. - odmiana jak rzecz. nijakie);
7) rzeczowniki nijakie typu liceum, muzeum (w lp. tzw. nieodmienność, czyli formy tożsame z M., w lmn. - odmiana nijaka z pominięciem cząstki -um., D. -ów - jak rzecz. męskie).
Można też typy nr 4, 6-7 traktować jako nieregularności w odmianie.
Ad. 1) Niektóre rzecz. rodzaju męskiego typu wojewoda, mężczyzna, starosta pierwotnie odmieniały się jak wiele rzecz. rodz. żeńskiego, typu kobieta, owca. W okresie stp. także w l.m. zachowywały odziedziczone końcówki, np. wojewody, mężczyzny, sędzie. Narzucały one swój rodzaj (męski) wyrazom tworzącym z nimi związek zgody, np.: ci wojewody przyszli, dzielni mężczyźny walczyli itp. Od XVI wieku dawne końcówki w M. l.m. zaczęły się wycofywać, od XVII wieku w M. i B. l.m. upowszechniły się ostatecznie innowacyjne końcówki, typowe dla rzecz. rodz. mos. (np. M. l.m. sędziowie, wojewodowie, B. i D. l.m. sędziów, wojewodów). Ostatecznie odmianą mieszana rzeczowników typu mężczyzna, wojewoda ukształtowała się następująco:
w liczbie pojedynczej zachowały one odmianę żeńską (M. mężczyzn-a, D. mężczyzn-y, C. mężczyźni-e, B. mężczyzn-ę);
w liczbie mnogiej od XVII zyskały odmianę mos. (M. mężczyźn-i, M. wojewod-owie, D. i B. mężczyzn-, wojewod-ów)
Ad. 2. Odmiana niektórych rzecz. rodzaju męskiego typu sędzia, hrabia
Rzecz. typu sędzia, hrabia także w l.p. zmieniły swoją odmianę. Już od XV stulecia zaczęły odmieniać się jak przymiotniki: D. sędziego, C. sędziemu, B. sędziego itd. We współczesnej polszczyźnie zachowały się obydwa typy odmiany w l.p. Ad. 3. Nieregularną odmianę mają również rzecz. rodz. m. zakończone w M. l.p. na [o]. W l.p. przyjmują końcówki deklinacji typowej dla rzecz. r. ż., natomiast w l.m. - końcówki typowe dla rzecz. rodz. męskiego osobowego, np.:
(…)
…. nijakiego, typu cielę, jagnię, dziewczę, oznaczające istoty niedorosłe (współcześnie bez rozszerzenia tematu w lp.). Pierwotnie wyraz książę był rzecz. rodz. nij. i należał do tej samej grupy deklinacyjnej, co wspomniane rzeczowniki. W ich odmianie w przypadkach zależnych l.p. (oprócz M., B., W.) i w l.m. temat był rozszerzony o cząstkę -ęt (-ęć). Rzeczownik książę łączył się z zaimkiem wskazującym (to), tak jak to cielę, to dziewczę. Geneza wyrazu książę (stąd odmiana jak rzecz. rodz. nij. oznaczający istoty niedorosłe. Przykłady zachowania pierwotnego rodzaju gramatycznego: Zygmunt, z Bożej miłości Krol Polski, Wielkie Książę Litewskie, Ruskie, Pruskie, Mazowieckie..., Karzeł Sudermański Wielkie Książę Kurlandskie, mazowieckie książę umarło itp. Przyczyna zmian fleksyjnych - ewolucja znaczenia wyrazów ksiądz…
… staropolskiej - m.in. w „Lamencie świętokrzyskim” (Posłuchajcie bracia miła) - potwierdzenie postaci W. = M. Ponieważ formy te określały zbiorowość, miały znaczenie „mnogie”, zaczęły narzucać przymiotnikom, zaimkom i formom czasu przeszłego liczbę mnogą. Była to pierwsza innowacja, która zapoczątkowała dalsze przeobrażenia odmiany tych rzeczowników. XVI w. - poświadczenie nowszej odmiany, np. Naprzód o księżą…
…. księciem // przest. książęciem N. l.m. książętami
Msc. l.p. księciu // przest. książęciu Msc. l.m. książętach
Formy nieregularne wynikające z zachowania form liczby podwójnej:
oczy, uszy
oczyma, uszyma
ręce, rękoma
w przysłowiach (Trzy gęsi, dwie niewieście, uczynił jarmark w mieście).
…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)