Fleksja imienna
I . Deklinacja męska . Pochodzenie i Nominativus sg. 1. a) Należą do niej dawne, znane z scs. tematy na *-o-s /*-jo-s *-ъ/*-ь typu *vlkъ , *mQžь pol. wilk , mąż b) tematy scs. na *-ŭ-s typu * sūn-ŭ-s synъ pol. syn c) tematy na *-ǐ typu gostь pol. gość d) tematy dawne na -n- (dawny *kamy, G.sg. *kamene ; *dьnь , G. sg. *dьne ) pol. kamień (dawny Acc.sg.), G. sg. kamienia ; dzień , G. sg. dnia . Polski N. sg. tematów na -n- pochodzi z Acc. sg.
Zanik wygłosowych jerów słabych powoduje, że w j. polskim wygłos jest spółgłoskowy. Wygłosowe spółgłoski miękkie często ulegają stwardnieniu mąż' mąż , oprócz tego wygłosowe spółgłoski wargowe tracą w naszym języku palatalność: gołąb' gołąb , krew' krew (ale gołębia , krwią ). Palatalność zachowują dawne -ń ( dzień ) lub -t' ć (typu gość ).
2. Genetivus sg.
Dawne końcówki deklinacji spółgłoskowej na -n- tzn. -e (typu dьn-e ) oraz deklinacji na krótkie *-ǐ czyli -i (typu gost-i ) wychodzą z użycia.
Pozostałe końcówki -a (dla deklinacji na -o/-jo np. wilk-a , męż-a ) oraz -u (dla deklinacji na krótkie -ŭ , np. miodu , domu ) wymieszały się w ten sposób, że rzeczowniki żywotne (z wyjątkiem wołu ) otrzymują końcówkę na ogół -a : męża , syna , konia , gościa , psa , szczura , kreta itp.
Od XV wieku rozpoczyna się ekspansja końcówki -u z tematów na * -ŭ w rzeczownikach nieżywotnych zakończonych na spółgłoskę twardą. Konkuruje ona tu z dawną końcówką -a , np. wozu albo woza , wieka dziś wieku , pokoja dziś pokoju , boja dziś boju . Końcówkę -a zachowują - oprócz rzecz. żywotnych i zdrobniałych - nazwy części ciała zęba , palca , nazwy narzędzi i przedmiotów użytkowych kielicha, topora , talerza , metra , nazwy gier, tańców szylinga , dolara , litra , hektara , brydża , kujawiaka . Nie ma tu jednak konsekwencji, por. metra - termometr u , grama - telegramu . Podobna niekonsekwencja ma miejsce w nazwach miast: Konstantynopola - Neapolu , Paryża - Asyżu a nawet w obrębie tego samego wyrazu pługa - pługu , samowara - samowaru .
Końcówka -u szerzy się w skrótowcach: PZPR-u , PiS-u , ZOZ-u .
Zmiana końcówki G. sg. może zmieniać znaczenie homonimów: geniusza `człowieka genialnego' ale geniuszu `wybitnej zdolności twórczej', zamka `urządzenia zamykającego' ale zamku `budowli warownej', zbiega `uciekiniera' i zbiegu `splotu wydarzeń'.
Z dawnych tematów na *-ŭ tylko G.sg. syn-a jest archaiczny zamiast synu pod wpływem formuły w imię Ojca i syna .
Trafiające się końc. -e Macieje `Macieja', konie
(…)
… Macieje `Macieja', konie `konia' mają zmianę 'a > e.
2. Dativus sg. (Celownik)
1. a) Należą tu znów dawne, znane z scs. tematy na *-o-s /*-jo-s > *-ъ/*-ь typu *vlkъ, *mQžь > pol. wilk, mąż miały w D.sg. końcówkę -u : *vlk-u, *mQž-u dziś jednak pol. wilkowi, mężowi ale psu, dziadu po XVI w. dziadowi; wcześniejsze ku Krakowu, Tarnowu, Charkowu - później Krakowowi, Tarnowowi, Charkowowi. Zwłaszcza…
… (Miejscownik)
*-o miały *-ě (*vl'c-ě)
*-jo miały *-i (*mQž-i)
*-ŭ miały *-u (*syn-u)
*-ĭ miały *-i (*gost-i)
*-n miały *-e (*kamen-e)
W tematach na *-o mamy końc. stpol. -e < *-ě, np. w rodzie, płocie, wozie, lesie, snopie, grzybie, szumie. Tematyczne -k, -g-, -x ulegają II palatalizacji: w człowiece, języce, zamętce, pagórce, obłoce, strasze, grzesze, słusze, okrędze (: okrąg). Dziś w tych wypadkach…
…, Bułgary, Serby, filozofy, doktory, biskupy, bogi, hetmany, żydy, popy.
Od XV w. wchodzi też końc. -a (z neutrów): instrumenta > instrumenty, akta, fakta > fakty, pakta > pakty, kłopota > kłopoty, koszta > koszty, rzadko w wyrazach rodzimych: kłopota, okręta, pociska.
8. Genetivus pl. (Dopełniacz lm)
*-o miały *-ъ (*vl'k-ъ)
*-jo miały *-ь, *-ъ (*mQž-ь, *dělatelъ )
*-ŭ miały *-ovъ (*syn-ovъ)
*-ĭ miały…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)