BIUROKRACJA W społeczeństwie nowoczesnym, gdzie instrumentalna racjonalność staje się, zdaniem Webera, dominującym motywem całego życia społecznego, organizacje społeczne przybierają coraz częściej szczególną postać, którą określił jako biurokrację. Żyjemy dziś w świecie organizacji biurokratycznych. Zauważmy od razu, że termin „biurokracjaʺ pojawia się tutaj w sensie nieco odbiegającym od potocznego. Pozbawiony jest bowiem tego odcienia pejoratywnego, który często występuje, gdy powszechnie narzekamy na biurokrację czy krytykujemy jej wady. Jest stosowany w znaczeniu czysto opisowym, dla zidentyfikowania pewnej szczególnie dziś rozpowszechnionej formy organizacji, realizującej najpełniej postulat instrumentalnej racjonalności przenikający współczesną kulturę. Weber konstruuje „typ idealnyʺ organizacji biurokratycznej, czysty model, który w rzeczywistości nigdy w takiej postaci nie występuje. Powszechne odstępstwa od modelu prowadzą właśnie do nieskuteczności, dysfunkcjonalności i wadliwości działania, które są źródłem potocznego potępiania biurokracji. Tym więc, co jest w istocie krytykowane, jest nie tyle sama biurokracja, ile patologia biurokracji. Na biurokrację natomiast w czystej, idealnej formie (traktowanej w terminologii Webera jako „typ idealnyʺ) składa się siedem właściwości. Po pierwsze, „urzędyʺ czy „stanowiskaʺ, a więc te szczególne pozycje społeczne spotykane w organizacji biurokratycznej są rozlokowane hierarchicznie, a hierarchia ma charakter wieloszczeblowy. Występuje, jak mówimy potocznie, „drabina biurokratycznaʺ. Każdy wyższy urząd ma w stosunku do niższego istotne prerogatywy i przywileje. W szczególności, zajmujący go urzędnik może wydawać decyzje i polecenia wiążące dla urzędników z niższych urzędów oraz kontrolować ich wykonanie. Ma też w porównaniu z niższym urzędem większy prestiż i wyższe zarobki. A urzędy niższe wymagają od swoich urzędników podporządkowania się ustaleniom i decyzjom wyższych, dysponują też oni mniejszym prestiżem i niższymi zarobkami. Po drugie, występuje daleko posunięta specjalizacja i podział funkcji. Każdy urząd ma wyraźnie określony zakres kompetencji w stosunku do dwóch potencjalnych adresatów swoich decyzji: niższych urzędników i petentów. Są to kompetencje ograniczone podmiotowo ‐zakresem osób, które urzędowi podlegają, oraz przedmiotowo ‐ zakresem spraw, których dotyczyć mogą decyzje. Ograniczenia podmiotowe sprawiają, że oficer może wydać rozkaz kapralowi, ale nie może nic polecić cywilom. Czy podobnie: wójt może wydać zarządzenie ewakuacji przed powodzią mieszkańcom jego gminy, ale nie może nic nakazać obywatelom pobliskiego miasta. Dzięki przełożonego, lecz urzędnik nabywa uprawnienie do premii czy nagrody, gdy realizuje dodatkowe, nadzwyczajne obowiązki lub w nadzwyczajny sposób realizuje obowiązki rutynowe. Wreszcie ostatnia swoistość biurokracji to, jak powiada Weber, pisemna forma wszelkich czynności, w tym zwłaszcza podejmowanych decyzji. Istota sprawy leży oczywiście nie w użyciu pisma i papieru, może to być taśma magnetofonowa, dyskietka komputerowa, nagranie video. Ważne jest to, aby wszystko, co dzieje się w stosunkach między urzędnikami oraz między urzędnikami i petentami, zostało zarejestrowane, udokumentowane. Rejestracja jest niezbędna do kontroli, a możliwość kontroli to z kolei warunek odpowiedzialności urzędników za wszelkie swoje działania. Nie bez powodu ci, którzy chcą odpowiedzialności uniknąć, palą akta, zawierają kontrakty ustnie, wożą dolary w walizkach i
(…)
… techniczne, którego jedynymi istotnymi kryteriami były wydajność i szybkość realizacji. Zawieszenie wszelkich impulsów moralnych wobec ofiar stało się możliwe dzięki skrajnej realizacji tego imperatywu organizacji biurokratycznej, który żąda pełnej depersonalizacji stosunków społecznych3. Biurokracja to przykład organizacji formalnej, w której zarówno poszczególne pozycje (urzędy, stanowiska), jak relacje między nimi (pragmatyka służbowa, droga służbowa, struktura dowodzenia) są bardzo dokładnie określone, a nawet skodyfikowane (w regulaminach, kodeksie postępowania administracyjnego itp.). W organizacjach formalnych dominują stosunki społeczne tego typu, który określiliśmy wcześniej jako wtórny. Ale ogólne pojęcie organizacji obejmuje także mniej sformalizowane konfiguracje pozycji społecznych. Organizacją…
… mają przeważnie charakter pierwotny. Oba typy organizacji ‐ formalna i nieformalna ‐ mogą zachodzić na siebie. Ci sami ludzie, którzy działają w obrębie organizacji formalnej i powiązani są stosunkami wtórnymi, mogą równocześnie wchodzić do organizacji nieformalnej i nawiązywać stosunki pierwotne, osobiste. W modelowej organizacji biurokratycznej taka sytuacja jest z założenia niedopuszczalna, sprzeniewierza…
… w jej funkcjonowaniu. Po siódme, syndrom „Paragrafu 22ʺ (w nawiązaniu do tytułu głośnej powieści Hellera), czyli mnożenie ponad miarę szczegółowych, nieskoordynowanych, a nawet wzajemnie sprzecznych przepisów, co sprawia, że stosując się do jednej reguły organizacyjnej, z konieczności narusza się inną. Po ósme, konserwatyzm, rytualizm i opór przeciwko innowacjom. Po dziewiąte, tendencję do oligarchizacji…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)