WITALIZM [łac.], koncepcja nauk. i filoz. traktująca wszelkie przejawy życia jako niesprowadzalne do samych tylko zjawisk fizykochem., a wynikające z działania swoistej, niematerialnej i nieuchwytnej empirycznie → siły życiowej (vis vitalis), która nadaje kierunek i celowość wszystkim procesom biol.; witalizm jest zatem związany z → teleologią. Termin witalizm występował już w starożytności, a poprzez wpływ Arystotelesa i jego koncepcji → entelechii jako siły urzeczywistniającej możliwość życia zawartą w materii rozpowszechnił się także w średniowieczu. W 1 poł. XVII w. sukcesy mechanicyzmu R. Descartes'a, wyjaśniającego zjawiska fizjol. za pomocą procesów fizykochem. (G.A. Borelli, W. Harvey), usunęły w cień koncepcje witalistyczne, chociaż w tym samym czasie J.B. van Helmont twierdził, że procesy chem. zachodzące w organizmach żywych da się wyjaśnić jedynie przy założeniu, iż są one kontrolowane przez niematerialne siły zw. archejami. W XVIII w. poglądy witalistyczne zapanowały w embriologii, gdzie siłę życiową powszechnie traktowano jako czynnik sprawczy rozwoju zarodkowego organizmów (A. Haller); w tym sensie witalistami byli zarówno zwolennicy → preformacji (P. Gassendi, Ch. Bonnet), jak i → epigenezy (C.F. Wolff); jeszcze w 1 poł. XX w. gorącym rzecznikiem takiej koncepcji był H. Driesch, który nie widział innego wyjaśnienia dla zjawisk regeneracji u zwierząt. Na przeł. XIX i XX w. koncepcje witalistyczne powszechne też były w → ewolucjonizmie, zarówno w biologii (→ ortogeneza), jak i na gruncie czysto filoz. (H. Bergson); przemiany ewolucyjne organizmów traktowano wówczas jako proces celowy, wywołany specjalną właściwością materii ożywionej — dążeniem do ciągłego doskonalenia się, a → wymieranie gatunków interpretowano jako skutek wyczerpania się zasobów ich siły życiowej. Jako koncepcję naukową witalizmu ostatecznie zarzucono w XX w., gdyż jego hipotetyczne siły i mechanizmy sprawcze nie poddają się żadnym testom empirycznym i dlatego należą do sfery rozważań pozanaukowych.
INTUICJONIZM [łac.], filoz. kierunek w teorii poznania, wg którego gł. lub jedynie wartościowym sposobem poznania jest → intuicja, rozumiana jako niewyrażalny w języku akt bezpośredniego, ale nie zmysłowego obcowania z przedmiotem, pozwalający na przeżycie jego konkretnej, niepowtarzalnej natury (istoty, wewn. sensu); pogląd, iż poza poznaniem zmysłowym i rozumowym (analit.-syntet.) istnieje poza- (czy nad-)zmysłowe poznanie: bezpośrednie i całościowe pojęć czy przedmiotów ogólnych (idei), a także konkretnej natury niepowtarzalnych przedmiotów i zjawisk jednostkowych, lub fundamentalnych założeń religii, filozofii i in. dyscyplin; klas. postacią intuicjonizmu jest filozofia H. Bergsona; niekiedy mianem intuicjonizmu określa się też koncepcje, wg których świat zewn. jest dany umysłowi poznającemu w bezpośredniej oczywistości, lub poglądy przypisujące szczególną wartość wiedzy intuicyjnej jako przeżyciu intelektualnej oczywistości prawd ogólnych (R. Descartes); intuicjonizmem etycznym nazywa się kierunek w metaetyce stworzony przez G.E. Moore'a. Do intuicji odwoływali się również m.in. Platon, Arystoteles, św. Augustyn, J. Eckhart, F. Brentano, E. Husserl.
(…)
… wobec jego moralności i kultury wyrażały się w zróżnicowanych i niejednoznacznych formach: kult artysty, jako jednostki stojącej ponad tłumem „filistrów”, i sztuki czystej, uwolnionej od zadań służebnych (→ „sztuka dla sztuki”), splatał się z poczuciem bezcelowości wszelkiego buntu i działania, uwydatnianie objawów znużenia, zniechęcenia, bezsiły i przesytu łączyło się z przewrotną fascynacją tymi…
… modernizmu jako kierunku w kulturze zadecydowały ogólnoeur. tendencje: poczucie kryzysu kultury i moralności mieszczańskiej, wyrażające się w → dekadentyzmie, utrata wiary w istniejące systemy wartości wobec kryzysu stosunków społ., uznanie sztuki za autentyczną i autonomiczną wartość (koncepcja → „sztuka dla sztuki”), przeciwstawienie obyczajom filistrów wzoru zachowania artysty-cygana (gł. ośr. bohemy…
…. Jugendstil, Sezessionsstil, ang. Modern Style, wł. Stile floreale, Stile liberty, ruch artyst., rozwijał się 1895-1905, obejmował gł. architekturę wnętrz i sztukę użytkową oraz wytworzony przez nie styl ornamentacji; wywodzi się z ang. ruchu → Arts and Crafts, założeń artyst. → prerafaelitów, estetyzmu fin de siècle'u oraz z literatury i malarstwa symbolizmu i wczesnego modernizmu. Secesja była skierowana…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)