Fragment notatki:
Prawo
cywilne
2010/2011
prof. dr hab. M. Pyziak-Szafnicka
dr M. Wojewoda
Część ogólna
przygotował: W.W.
Spis treści
01. Ogólne wiadomości o prawie cywilnym......................................................................................................................................................................4
01.1 Pojęcie prawa cywilnego.......................................................................................................................................................................................4
01.2 Prawo prywatne, a prawo publiczne .....................................................................................................................................................................4
01.3 Prawo cywilne jako odrębna dziedzina prawa.......................................................................................................................................................5
01.4 Zakres prawa cywilnego........................................................................................................................................................................................7
01.5 Systematyka prawa cywilnego...............................................................................................................................................................................8
01.6 Historia źródeł polskiego prawa cywilnego...........................................................................................................................................................9
01.7 Źródła prawa cywilnego......................................................................................................................................................................................10
01.8 Nowelizacje kodeksu cywilnego.........................................................................................................................................................................12
01.9 Budowa kodeksu cywilnego................................................................................................................................................................................13
01.10 Konflikty norm prawa cywilnego......................................................................................................................................................................14
02. Stosunek cywilnoprawny............................................................................................................................................................................................16
02.1 Definicja stosunku cywilnoprawnego..................................................................................................................................................................16
02.2 Elementy stosunku cywilnoprawnego ................................................................................................................................................................16
02.3 Podmioty stosunku cywilnoprawnego.................................................................................................................................................................16
02.4 Strony stosunku cywilnoprawnego......................................................................................................................................................................16
02.5 Przedmiot stosunku cywilnoprawnego................................................................................................................................................................18
02.6 Treść stosunku cywilnoprawnego........................................................................................................................................................................18
03. Zdarzenia cywilnoprawne..........................................................................................................................................................................................19
03.1 Klasyfikacja zdarzeń prawnych...........................................................................................................................................................................20
04. Zdolność prawna osób fizycznych.............................................................................................................................................................................23
04.1 Początek zdolności prawnej osób fizycznych......................................................................................................................................................23
04.2 Koniec zdolności prawnej osób fizycznych.........................................................................................................................................................25
05. Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych..................................................................................................................................................30
05.1 Pełna zdolność do czynności prawnych...............................................................................................................................................................30
05.2 Ograniczona zdolność do czynności prawnych...................................................................................................................................................31
05.3 Brak zdolności do czynności prawnych...............................................................................................................................................................33
05.4 Ubezwłasnowolnienie..........................................................................................................................................................................................34
06. Osoby prawne..............................................................................................................................................................................................................37
06.1 Historia i podział osób prawnych........................................................................................................................................................................37
06.2 Koncepcje osoby prawnej....................................................................................................................................................................................38
06.3 Cechy osoby prawnej...........................................................................................................................................................................................39
06.4 Regulacja kodeksowa osób prawnych.................................................................................................................................................................39
06.5 Osoby prawne występujące w obrocie.................................................................................................................................................................44
07. Prawo podmiotowe.....................................................................................................................................................................................................51
07.1 Historia prawa podmiotowego.............................................................................................................................................................................51
07.2 Podział praw podmiotowych...............................................................................................................................................................................53
07.3 Prawo podmiotowe a system pandektowy...........................................................................................................................................................58
07.4 Nabycie prawa podmiotowego............................................................................................................................................................................58
07.5 Nadużycie prawa podmiotowego.........................................................................................................................................................................61
08. Ochrona dóbr osobistych...........................................................................................................................................................................................65
08.1 Pojęcie dóbr osobistych.......................................................................................................................................................................................65
08.2 Historia dóbr osobistych......................................................................................................................................................................................66
08.3 Przesłanki ochrony dóbr osobistych....................................................................................................................................................................67
08.4 Środki ochrony dóbr osobistych..........................................................................................................................................................................69
09. Nauka o czynnościach prawnych...............................................................................................................................................................................72
09.1 Oświadczenia woli...............................................................................................................................................................................................72
09.2 Definicja czynności prawnej ...............................................................................................................................................................................75
09.3 Podział czynności prawnych................................................................................................................................................................................75
10. Zawarcie umowy.........................................................................................................................................................................................................82
11. Forma czynności prawnych........................................................................................................................................................................................94
11.1 Formy w sensie technicznym...............................................................................................................................................................................94
11.2 Formy w sensie prawnym....................................................................................................................................................................................95
12. Wady oświadczeń woli................................................................................................................................................................................................98
12.1 Brak świadomości lub swobody (art. 82 KC)......................................................................................................................................................99
12.2 Pozorność (art. 83 KC)......................................................................................................................................................................................100
12.3 Błąd (Art. 84).....................................................................................................................................................................................................103
12.4 Podstęp (art. 86 KC)..........................................................................................................................................................................................105
12.5 Groźba (art. 87 KC)...........................................................................................................................................................................................106
12.6 Wyzysk (art. 388 KC)........................................................................................................................................................................................108
13. Składniki czynności prawnych.................................................................................................................................................................................112
13.1 Warunek.............................................................................................................................................................................................................112
13.2 Termin................................................................................................................................................................................................................115
14. Pełnomocnictwo i przedstawicielstwo.....................................................................................................................................................................117
14.1 Przedstawicielstwo.............................................................................................................................................................................................117
14.2 Pełnomocnictwo.................................................................................................................................................................................................118
15. Przedawnienie i prekluzja........................................................................................................................................................................................125
15. 1 Dawność............................................................................................................................................................................................................125
15.2 Przedawnienie....................................................................................................................................................................................................125
15.3 Terminy zawite (prekluzyjne)............................................................................................................................................................................134
przygotował: W.W.
2
01. OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE CYWILNYM
01.1 Pojęcie prawa cywilnego
O prawie cywilnym możemy mówić w dwóch znaczeniach. W znaczeniu przedmiotowym i
podmiotowym.
Znaczenie przedmiotowe → W znaczeniu przedmiotowym prawo cywilne jest to dział prawa,
który reguluje stosunki majątkowe i niemajątkowe pomiędzy osobami fizycznymi, prawnymi oraz
jednostkami organizacyjnymi, które nie posiadają osobowości prawnej oparte na zasadzie
równorzędności podmiotów oraz ich autonomii.
Znaczenie podmiotowe → Prawo cywilne w znaczeniu podmiotowym jest to uprawnienie albo
uprawnienia, które wynikają z określonego stosunku prawnego i przysługują określonemu
podmiotowi na podstawie norm prawa cywilnego w znaczeniu przedmiotowym.
Prawo cywilne ma swoje korzenie w prawie rzymskim. Charakterystyczna jest tutaj nawet
nazwa – ius civile. Prawo cywilne nazywane jest również prawem dnia codziennego – reguluje ono
wiele zdarzeń z naszego dnia codziennego, z którego charakteru prawnego często nie zdajemy sobie
nawet sprawy (np. sprzedaż gazety jest zawarciem umowy sprzedaży – umowa ta może zostać
zawarta nawet bez słowa).
Prawo cywilne należy do dyscyplin z zakresu prawa prywatnego. Podział na prawo
prywatne i publiczne sięga czasów rzymskich. Dzisiaj każdy szanujący się teoretyk prawa ma swoją
własną definicję, co należy rozumieć przez prawo prywatne, a co przez publiczne. Uniwersalną
definicją jest na pewno definicja prawnika rzymskiego Ulpiana. Wg niego prawem publicznym
było to, co dotyczyło korzyści państwa, a prawem prywatnym to, co dotyczyło interesu obywateli.
Dzisiaj wiele gałęzi prawa ma charakter mieszany, złożony, kompleksowy – widać w nich elementy
prawa publicznego i prywatnego. Przykładem takiej gałęzi prawa może być prawo gospodarcze.
Niektórzy twierdzą, że prawo cywilne jest najważniejszą dziedziną prawa prywatnego.
01.2 Prawo prywatne, a prawo publiczne
Podział na prawo prywatne i publiczne jest uzasadniony, dlatego że gałęzie te różnią się
istotnymi cechami. Najważniejsze cechy prawa publicznego to:
➢ stosunek nadrzędności między podmiotami prawa
➢ władczość uprawnień jednego podmiotu względem drugiego
➢ kara jako sankcja za nie wypełnienie obowiązku podporządkowania się
Cechy charakterystyczne prawa prywatnego to natomiast:
➢
➢
➢
➢
➢
równorzędność podmiotów
brak władczego podporządkowania
swoboda relacji wyrażona głównie w regule swobody umów
autonomia woli
obowiązek naprawienia szkody, odszkodowania jako sankcja za zachowanie się niezgodnie
z regułami
przygotował: W.W.
3
Pojęcie prawa prywatnego jest szersze od pojęcia prawa cywilnego. Prawo cywilne pełni
wobec innych dziedzin prawa prywatnego rolę fundamentu. Po pierwsze, z prawa cywilnego
wyrosły inne gałęzie prawa prywatnego. Po drugie, podstawowe reguły prawa cywilnego
obowiązują w innych dziedzinach prawa prywatnego.
Do zakwalifikowania regulacji do regulacji o charakterze cywilnym wystarczy dowieść,
że nie jest to regulacja o charakterze publicznym – nie trzeba dowodzić pozytywnie, że jest to
regulacja cywilna.
01.3 Prawo cywilne jako odrębna dziedzina prawa
Kryteria służące wyodrębnieniu prawa cywilnego od innych dziedzin prawa:
➢ Treść regulowanych stosunków
Prawo cywilne reguluje stosunki majątkowe, przez które rozumiemy stosunki własnościowe
oraz stosunki polegające na wymianie dóbr. Prawo cywilne reguluje również stosunki
niemajątkowe – przedmiotem tych stosunków są dobra, które nie mają bezpośredniej
wartości ekonomicznej (np. ochrona czci i dóbr osobistych, obowiązki małżonków, prawo
autorskie, prawo ojcostwa dzieła - zabrania plagiatu, cytowania dzieła).
➢ Podmiot stosunków regulowanych
Podmiotami prawa cywilnego są:
osoby fizyczne
osoby prawne
ułomne osoby prawne
W socjalizmie wyróżniano jeszcze szczególne podmioty zwane jednostkami gospodarki
uspołecznione (JGU). Były to osoby prawne zaliczane do sektora publicznego - banki,
przedsiębiorstwa publiczne, Koło Gospodyń Wiejskich. Stosunki między nimi również
podlegały wtedy kodeksowi cywilnemu.
To kryterium nie pozwala wyróżnić jednoznacznie prawa cywilnego, ponieważ w innych
dziedzinach prawa te podmioty również występują. Wyróżnikiem są relacje między
podmiotami.
➢ Metoda regulacji
Jest to kryterium najistotniejsze. Regulacja cywilna opiera się na charakterystycznych
zasadach:
Zasada równorzędności podmiotów
W prawie wyróżniamy dwa typy relacji: relację horyzontalną i wertykalną. W prawie
cywilnym mamy do czynienia z relacją poziomą – pomiędzy podmiotami nie ma żadnej
nadrzędności, czy podrzędności. Stosunek cywilny zawsze jest stosunkiem
równorzędności.
Przykład: Prokuratura Okręgowa w Łodzi zawiera z Panem X umowę o dzieło (np. wstawienie zbitej
szyby) - powstaje stosunek cywilnoprawny. W tym stosunku obie strony formalnie stoją na równych
pozycjach. Natomiast, jeśli ta sama Prokuratura ściga tego samego Pana X za przestępstwo, Prokuratura
funkcjonuje jako organ państwa i stosunek staje się stosunkiem w pionie i nie podlega już prawu
cywilnemu
przygotował: W.W.
4
Zasada równorzędności podmiotów stosunku cywilnoprawnego nie oznacza, że
pomiędzy tymi podmiotami występuje równość w rozumieniu faktycznym, czy
ekonomicznym. Np. w relacji klient – Telekomunikacja Polska faktyczną i ekonomiczną
wyższość posiada oczywiście Telekomunikacja. W tym wypadku istotne jest prawo
konsumenckie. Chroni ono podmiot, który jest słabszy w danej relacji. Normy
konsumenckie przydają uprawnień podmiotowi słabszemu, by zrealizować zasadę
równorzędności.
Zasada autonomii podmiotów
Wynika ona z autonomii woli stron. Zasada ta oznacza, że w ramach danego stosunku
cywilnoprawnego żadna ze stron nie może narzucić drugiej stronie swojej woli – nie
może spowodować, że jego wola ukształtuje stosunek prawny. Spory między
podmiotami prawa cywilnego rozstrzygają niezawisłe sądy powszechne, występujące w
roli arbitra.
Istnieją przykłady wyjątku od tej zasady:
• wzruszalność (od skutków umowy zawartej w określonych okolicznościach
można się uchylić)
• potrącenie
Zasada swobody umów
Wynika również z zasady autonomii woli stron. Zasada ta oznacza, że podmioty są
wolne w:
• zawarciu umowy
• wyborze kontrahenta
• wyborze treści stosunku prawnego
• wyborze formy umowy.
Granicą swobody umów są:
• właściwość stosunku prawnego
• ustawa
• zasady współżycia społecznego.
Regułę swobody umów przełamują umowy adhezyjne – umowy, które zawiera się
poprzez przystąpienie (np. kupienie i skasowanie biletu MPK). Konsumenta w tym
wypadku chroni prawo konsumenckie.
Zasada dotrzymywania zobowiązań
Wiąże się z zasadą swobody umów.
Zasada ochrony każdego człowieka w równej mierze
Dla każdego istnieje jedna i ta sama reguła ochrony podmiotu.
Zasada pełnej i równej ochrony mienia
Bez względu do kogo mienie należy i co wchodzi w jego zakres podlega ono takiej
samej ochronie.
Zasada zakazu nadużywania prawa
Granicą jest tutaj to, do czego dane prawo służy oraz ZWS
przygotował: W.W.
5
Zasada ochrony zaufania
Przejawia się głównie w ochronie dobrej wiary.
➢ Sankcja
Prawo cywilne od innych gałęzi prawa wyróżnia również sankcja. Podstawową, najbardziej
typową sankcją prawa cywilnego jest sankcja odszkodowawcza. Odszkodowanie to
naprawienie uszczerbku, szkody. Płacone jest ono przez podmiot odpowiedzialny
poszkodowanemu. Sankcja ta odróżnia prawo cywilne od gałęzi takich jak chociażby prawo
karne, czy administracyjne. W prawie karnym mamy kary kryminalne (np. kara pozbawienia
wolności, ograniczenia wolności, grzywny). Odszkodowanie w prawie cywilnym jest
zawsze zasądzane, natomiast kara w prawie karnym jest zawsze wymierzana.
➢ Właściwość sądu
W sprawach cywilnych orzekają sądy powszechne. Ta cecha wyróżnia prawo cywilne
przede wszystkim od prawa administracyjnego. W Polsce mamy bowiem sądownictwo
powszechne i administracyjne.
01.4 Zakres prawa cywilnego
Często pojawiają się wątpliwości, które gałęzie prawa zawierają się w prawie cywilnym, a
które są zupełnie odrębnymi dziedzinami prawa. Poniżej najważniejsze przykłady:
➢ Prawo pracy
Prawo pracy jest to zakres norm, które regulują stosunki między pracodawcą a
pracownikiem. Prawo pracy jest samodzielną gałęzią prawa prywatnego. Mieści się
wprawdzie w ramach prawa prywatnego, ale uznawane jest za odrębną dyscyplinę. W
prawie pracy dominują normy o charakterze semi-imperatywnym, a w prawie cywilnym o
charakterze dyspozytywnym. Od norm prawa pracy można odstąpić, ale tylko na korzyść
pracownika. Istnieje również odrębny kodeks pracy z 1975 roku, który reguluje
problematykę prawa pracy i świadczy o samodzielności tej gałęzi prawa. Prawo pracy
wykształciło się jednak z prawa cywilnego, natomiast o wyodrębnieniu prawa pracy
zadecydowała ranga stosunków pracowniczych – stosunek pracy jest podstawowym
stosunkiem prawnym, dzięki któremu większość społeczeństwa utrzymuje się. Należy też
pamiętać, że prawo pracy nie zerwało związków z prawem cywilnym – art. 300 KP głosi, że
w sprawach nieuregulowanych w przepisach prawa pracy do stosunku pracy stosuje się
odpowiednio kodeks cywilny, jeżeli przepisy kodeksu cywilnego nie są sprzeczne z zasadami
prawa pracy. Artykuł 300 KP jest zarówno wyrazem więzi z prawem pracy, ale akcentuje
również odrębność prawa pracy.
Odpowiednie stosowanie przepisów
Odpowiednie stosowanie przepisów kodeksu cywilnego oznacza, że przepisy można stosować
bezpośrednio, z modyfikacją lub w ogóle nie stosować.
➢ Prawo rodzinne
Prawo rodzinne jest częścią prawa cywilnego. Reguluje stosunki majątkowe i niemajątkowe
w rodzinie, co świadczy właśnie o przynależności prawa rodzinnego do prawa cywilnego.
Argumentem formalnym przemawiającym za uznanie prawa rodzinnego za odrębną
dyscyplinę mógłby być fakt, że prawo rodzinne wyrzucone zostało poza kodeks cywilny –
istnieje odrębny kodeks rodzinny i opiekuńczy. Należy pamiętać jednak, że prawo rodzinne
przygotował: W.W.
6
zostało wydzielone od kodeksu cywilnego ze względów ideologicznych. Kodeks rodzinny i
opiekuńczy nie przesądza zatem o wyodrębnieniu prawa rodzinnego od prawa cywilnego.
Prawo rodzinne to jeden z podstawowych działów prawa cywilnego.
➢ Postępowanie cywilne
Postępowanie cywilne nie jest częścią prawa cywilnego, jest wyodrębnione. Prawo cywilne
jest prawem materialnym, natomiast postępowanie cywilne to prawo formalne. Przyjmuje
się, że dyscypliny procesowe, formalne służą urzeczywistnieniu norm prawa materialnego,
realizacji praw obowiązków wynikających z prawa materialnego.
➢ Prawo handlowe
Mówiąc o prawie handlowym mamy na myśli tą część prawa gospodarczego, która dotyczy
stosunków prywatnoprawnych. Prawo handlowe jest częścią prawa cywilnego, dotyczy tej
samej sfery stosunków, ale wyróżnikiem jest kryterium podmiotowe – jest to prawo
regulujące działalność profesjonalistów.
O stosunkach cywilnoprawnych mówimy na trzech płaszczyznach:
1. obrót profesjonalny → stosunki między przedsiębiorcami (art. 431 KC)
2. obrót konsumencki → stosunki między konsumentami (art. 221 KC) a przedsiębiorcami
(art. 431 KC)
3. obrót powszechny → stosunki między podmiotami działającymi poza zakresem swojej
działalność gospodarczej, zawodowej
➢ Prawo gospodarcze
Prawo gospodarcze zostało w nauce wyodrębnione w drugiej połowie XIX wieku. W
obrębie prawa gospodarczego mamy normy regulujące stosunki między przedsiębiorcami na
wszystkich płaszczyznach. Prawo gospodarcze jest zatem po części prawem cywilnym, ale
po części również prawem publicznym.
01.5 Systematyka prawa cywilnego
Prawo cywilne możemy podzielić na następujące działy:
➢ część ogólna (art. 1 - 125 KC) → Są to normy, które regulują zagadnienia wspólne dla
pozostałych działów prawa cywilnego:
a) podmioty prawa cywilnego
b) sposób zawierania umowy
c) czynności prawne
d) przedawnienie
➢ prawo rzeczowe (art. 140- 352 KC) → Normy regulują te społeczne formy korzystania z
dóbr majątkowych, w których występują dwie następujące cechy:
a) przedmiotem korzystania są rzeczy - materialne części przyrody, które w obrocie
traktowane są jako dobra samoistne
b) forma korzystania ukształtowana jest w postaci praw podmiotowych bezwzględnych,
tzn. skutecznych względem każdej osoby trzeciej (erga omnes).
Prawa rzeczowe to:
a) własność
przygotował: W.W.
7
b) użytkowanie wieczyste
c) ograniczone prawa rzeczowe
- użytkowanie
- służebność
- własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego
- spółdzielcze prawo do lokalu mieszkaniowego
- prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej
- zastaw
- hipoteka
d) posiadanie (jest stanem faktycznym)
➢ prawo zobowiązań (art. 353- 921 KC) → Normy te regulują stosunki prawne, z których
powstają wierzytelności, czyli prawa jednego podmiotu (wierzyciela) do żądania od
drugiego podmiotu (dłużnika) świadczenia, czyli pewnego zachowania się pozytywnego
(działania) lub negatywnego (zaniechania). Mają one charakter praw podmiotowych
względnych, skutecznych tylko względem określonych osób (inter partes). Prawo
zobowiązań dzieli się na:
a) część ogólną (do art. 534 KC) - ogólne stosunki umowne:
- pojęcie
- odpowiedzialność odszkodowawcza
b) część szczegółową - typy umów (np. sprzedaż, zamiana, najem, dzierżawa)
➢ prawo spadkowe (art. 922 – 1087 KC) → zasady przepływu praw i obowiązków, które
przysługiwały i ciążyły na osobie zmarłej
➢ prawo rodzinne i opiekuńcze (odrębny kodeks - KRiO)→ W jego ramach wyróżnia się:
a) prawo małżeńskie - stosunki prawne wynikające z małżeństwa, regulujące zawarcie
małżeństwa, prawa i obowiązki małżonków (niemajątkowe i majątkowe) oraz ustanie i
unieważnienie małżeństwa
b) stosunki prawne wynikające z pokrewieństwa i powinowactwa oraz przysposobienia
c) stosunki prawne wynikające z opieki nad małoletnim
➢ prawa na dobrach niematerialnych → prawa do niematerialnego produktu twórczej
działalności umysłu ludzkiego (np. twór naukowy, literacki, artystyczny, utrwalony w
jakiejkolwiek postaci, wynalazek, wzór użytkowy).
➢ prawo papierów wartościowych → tylko jeśli chodzi o czynności prawne
➢ prawo spółdzielcze
➢ prawo ubezpieczeń gospodarczych
01.6 Historia źródeł polskiego prawa cywilnego
Dzieje nowoczesnej polskiej państwowości zaczynają się po I wojnie światowej, gdy Polska
uzyskuje niepodległość. Na tą chwilę nie możemy mówić jeszcze o polskim prawie cywilnym. Po
odzyskaniu niepodległości formujące się państwo polskie dysponowało bowiem prawem zaborców.
Na ziemiach polskich obowiązywały trzy wielkie kodyfikacje:
➢ Kodeks Napoleona → Obowiązywał na ziemiach centralnych. Napisany językiem
codziennym, zrozumiałym dla przeciętnego odbiorcy, ale jednocześnie wieloznacznym
➢ Austriacki Kodeks Cywilny (AGB) → Obowiązywał na terenach zaboru austriackiego.
➢ Niemiecki Kodeks Cywilny (BGB) → Obowiązywał na terenach zaboru pruskiego.
Regulacja ciężka, specjalistyczna, przygotowana przez profesorów prawa
Na terenie Polski obowiązywały jeszcze dwie regulacje:
przygotował: W.W.
8
➢ feudalne prawo rosyjskie (Swod Zakonow) → Obowiązywało na ziemiach wschodnich
➢ prawo węgierskie → Obowiązywało na Spiszu i Orawach.
Największy wpływ na polskie prawo cywilne miał Kodeks Napoleona i Niemiecki Kodeks
Cywilny (BGB). Co więcej, twórcy polskiego prawa cywilnego byli to profesorowie, prawnicy
wykształcenie w państwach zachodnich.
Jeśli chodzi o proces formowania się polskiego prawa cywilnego, możemy mówić o dwóch
jego etapach:
➢ procesie unifikacji prawa cywilnego
Unifikacja polegała na zastąpieniu prawa państw zaborczych jednym, jednolitym prawem
polskim. Unifikacja odbywała się etapami. Proces unifikacji został przerwany przez II
wojnę światową i zakończył się dopiero po wojnie. Dopiero z dniem 1 stycznia 1947 roku
na całym terytorium Polski obowiązywało jedno prawo cywilne.
➢ procesie kodyfikacji prawa cywilnego
Kodyfikacja to zebranie wszystkich regulacji z zakresu prawa cywilnego w odpowiednio
szerokie akty prawne, przede wszystkim w kodeksy. Z punktu widzenia katalogów źródeł
prawa, kodeks jest ustawą. Przyjmuje się jednak, że kodeks to akt normatywny, który w
sposób całościowy, spójny i niesprzeczny reguluje istotną część stosunków społecznych. W
okresie międzywojennym wydane zostały kodeks zobowiązań z 1933 roku i kodeks
handlowy z 1934 roku. Pojęcie kodyfikacji nie ogranicza się jedynie do wydawania
kodeksów. Proces kodyfikacji nigdy nie jest pełny. Obecnie trwają prace nad nowym
kodeksem cywilnym.
01.7 Źródła prawa cywilnego
➢ Źródła w rozumieniu konstytucyjnym
konstytucja → niektóre normy znajdujące się w konstytucji uznamy za normy
prawa cywilnego (np. przewidujące ochronę prawa własności). Normy konstytucji
nie są raczej bezpośrednią podstawą orzeczeń sądowych, choć konstytucja pozwala
na to.
ratyfikowane umowy międzynarodowe → istnieje szereg umów
międzynarodowych, które dotyczą problematyki prawa cywilnego (np. umowa o
międzynarodowej sprzedaży towarów).
ustawy → ustawodawstwo zwykłe to podstawowe źródło regulacji cywilnoprawnej.
Ustawą zwykłą jest chociażby kodeks cywilny.
rozporządzenia wydane na podstawie ustawy → odgrywają one pewną role w
prawie cywilnym (np. rozporządzenie Rady Ministrów o wysokości odsetek
ustawowych)
akty prawa miejscowego → zasadniczo prawem cywilnym się nie zajmują
➢ Kodeksy
Kodeks cywilny z 23.04.1964
Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.02.1964
Kodeks postępowania cywilnego z 17.11.1964
➢ Akty normatywne z zakresu prawa cywilnego
przygotował: W.W.
9
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 04.02.1994
Ustawa o księgach wieczystych i hipotece z 06.07.1982
Ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów z 06.12.1996
Ustawa o własności lokali z 24.06.1994
Ustawa o gospodarce nieruchomościami z 21.08.1997
Ustawa o spółdzielniach mieszkaniowych z 15.12.2000
Ustawa o księgach wieczystych i hipotece
Klasyczne prawo rzeczowe, jakim jest hipoteka, które ze względów ideologicznych nie znalazło się w kodeksie
cywilnym zostało uregulowane w ustawie z 6-go lipca 1982 roku o księgach wieczystych i hipotece. We
wszystkich europejskich kodeksach zarówno kodeks rodzinny i opiekuńczy, jak księgi wieczyste i hipoteka
znajdują się w kodeksie. U nas ze względów ideologicznych oddzielono te materie.
➢ Orzecznictwo Sądu Najwyższego
Rola orzecznictwa Sądu Najwyższego w polskim prawie jest nieoceniona, niemniej jednak
orzecznictwo w polskim prawie cywilnym nie jest bezpośrednim źródłem prawa. Rolą
sądów jest stosowanie prawa i wykładnia przepisów, a nie stanowienie prawa. Mamy jednak
do czynienia z instancyjnym rozpatrywaniem sporów. Jeśli Sąd Najwyższy zabierze w danej
sprawie swój głos, to gdyby podobna sprawa znowu trafiłaby do Sądu Najwyższego
zostałaby rozpatrzona w ten sam sposób. Co więcej, sąd niższej instancji będą starać się tak
rozpatrywać sprawę tak, jak rozpatrzył ją wcześniej Sąd Najwyższy.
➢ Doktryna (nauka prawa)
Przede wszystkim należy podkreślić, że doktryna nie posiada mocy prawotwórczej, zatem
jej konstrukcje i poglądy nie mogą być traktowane jako źródła prawa. Doktryna posiada
jednak pewien wpływ na obowiązujący stan prawny. Konsekwentna krytyka pewnych
rozwiązań, czy też wskazywanie nowych możliwości mogą powodować, że prawodawca
zacznie uwzględniać stanowisko doktryny w swojej pracy. Co więcej, opracowania
naukowe danych problemów stanowią sporą pomoc dla sądów
➢ Zwyczaj
Zwyczaj to powtarzająca się praktyka w danych relacjach. Prawo zwyczajowe w Polsce w
ogóle nie funkcjonuje i zwyczaj nie jest bezpośrednim źródłem prawa cywilnego. Pojawiają
się natomiast pojedyncze zwyczaje, do których odwołują się przepisy prawa cywilnego.
Zwyczaje, do których odwołują się przepisy bierzemy pod uwagę - mają one pewien wpływ
na kształtowanie stosunków prawnych.
Przykład: Art. 56 KC → ''Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które
wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów''
Przykład: Art. 354 § 1KC → ''Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób
odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją
w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom''
➢ Zasady współżycia społecznego
Porządki prawne europejskie przewidują pewne klauzule generalne. Zawierają takie
przepisy, które pozostawiają sądowi pewną swobodę oceny. Chodzi o to, by uelastycznić
prawo, by nie sprawdzała się łacińska paremia Dura lex sed lex. W większości państw
europejskich jest zwykle mowa o dobrej wierze, dobrych obyczajach. W polskim kodeksie
cywilnym istnieją przede wszystkim zasady współżycia społecznego. Są to pewne reguły
pozaprawne przyjęte w społeczeństwie, zbliżone do reguł moralnych, obyczajowych
obowiązujące w stosunkach międzyludzkich. Pojęcie ZWS jest świadomie nieostre. Jest to
bowiem, jak było już powiedziane powyżej, kategoria służąca uelastycznieniu przepisów
przygotował: W.W.
10
prawnych. Reguły te nie są nigdzie skatalogowane w sposób enumeratywny. ZWS mają
znaczenie w prawie cywilnym, gdy ustawa się do nich odwołuje. Dzisiaj ZWS często
nazywane są zasadami słusznymi, czy też dobrymi obyczajami.
Należy odróżnić dwie rzeczy: jak były wykorzystywane zasady współżycia społecznego w
socjalizmie, a jak są wykorzystywane dzisiaj. Dawniej nadużywano owych zasad, uważając,
że prawo należy do nich dostosowywać. Z biegiem czasu przyjęto, że zasady współżycia
społecznego to nic innego, jak pewna grupa norm moralnych, które oceniają zachowania
człowieka w kategoriach dobra i zła. Chodzi tu o normy powszechnie przyjęte.
Istnieje w kodeksie cywilnym szereg przepisów, które odwołują się do zasad współżycia
społecznego, ale nie oznacza to, że te zasady tworzą jakiś odrębny system normatywny – to
jedynie system moralny. Zasady współżycia społecznego (ZWS) grupuje się:
treść stosunku prawnego zależy od oceny ze względu na ZWS
od ich moralnej oceny uzależnia się powstanie określonego prawa,
odpowiedzialności
przepisy, w których naruszenie ZWS spotyka się z sankcją
Przykład: art. 5 KC → ''Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie
działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z
ochrony.''
01.8 Nowelizacje kodeksu cywilnego
W okresie od 1965 roku kodeks cywilny był kilkakrotnie nowelizowany.
➢ Ustawa z 28.07.1990
Podstawową nowelizacją, która oczyściła kodeks z przepisów ściśle związanych z
minionym systemem była ustawa z 28-go lipca 1990 roku, która weszła w życie 1-go
października 1990 roku. Mocą tej ustawy:
Usunięto z kodeksu typy i formy własności.
Były to przepisy stanowiące podstawę ustroju socjalistycznego, ponieważ
różnicowały typy i formy własności. Dzisiaj regulacja własności zaczyna się od
artykułu 140 – wprowadza się jednolitą własność.
Konsekwencją ujednolicenia własności było to, że zrównano podmioty. Od 1990
roku wszystkie podmioty prawa cywilnego są równe. W szczególności zniesiono
wszystkie przywileje, z których korzystały jednostki gospodarki uspołecznionej
(JGU), którymi były np. przedsiębiorstwa państwowe.
Wprowadzono przepis o wolności umów
Dokonano nowelizacji przedawnienia roszczeń
Wprowadzono klauzulę rebus sic stantibus – pozwala ona stronie umowy wystąpić
do sądu o zmianę treści umowy w razie nadzwyczajnej zmiany stosunków (np.
waloryzacja), gdy wypełnienie umowy w jej pierwotnym brzmieniu skutkowałoby
poniesieniem przez jedną ze stron niepowetowanej szkody.
Przykład: W przypadku waloryzacji umożliwia się stronom wprowadzenie klauzul waloryzacyjnych
(płaci się x, co stanowi równowartość y).
przygotował: W.W.
11
➢ Ustawa z 1996 roku
Następną zmianą kodeksu cywilnego jest ustawa z 1996 roku. Mocą tej ustawy:
Wprowadzono odpowiedzialność samorządu terytorialnego za jego
funkcjonariuszy
Wprowadzono przepisy wzmacniające ochronę dóbr osobistych Możliwość
żądania zadośćuczynienia w razie naruszenia dóbr osobistych.
Wzmocniono ochronę kupujących
Zreformowano i wzmocniono odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi i
zreformowano formę gwarancji, która przysługuje z tytułu sprzedaży.
➢ Ustawa z 2000 roku
Kolejna nowelizacja miała miejsce w 2000 roku. Mocą tej ustawy:
Wprowadzono przepisy służące ochronie konsumenta
Wprowadzono katalog klauzul niedozwolonych
Klauzule zostały zawarte w art. 3853. Jeżeli któraś z tych klauzul znajdzie się w
umowie, strona może domagać się jej wykreślenia.
➢ Ustawa z 2003 roku
Mocą tej ustawy:
Uregulowano dział ''przedsiębiorcy i ich oznaczenia'' oraz pełnomocnictwo
handlowe. Wcześniej te instytucje były regulowane w kodeksie handlowym.
Obecnie mamy kodeks spółek handlowych i kodeks cywilny.
zmodyfikowano przepisy o ofercie, umowie przedwstępnej, formie czynności
prawnej
wprowadzono podpis elektroniczny
➢ Ustawa z 2004 roku
W 2004 roku nastąpiła rewolucyjna zmiana przepisów dotyczących odpowiedzialności
władzy publicznej. Władza publiczna stała się odpowiedzialna za szkody wyrządzone
działaniem niezgodnym z prawem tej władzy. W sprawie tej interweniował Trybunał
Konstytucyjny i uchylił moc obowiązującą art. 418.
➢ Ustawa z 2008 roku
W 2008 roku wprowadzono służebność przesyłu – wymuszenie na właścicielach
nieruchomości, żeby pozwalali przez swoje nieruchomości przeprowadzać przewody,
kanalizację etc.
01.9 Budowa kodeksu cywilnego
Kodeks zbudowany jest według systemu pandektowego – tak jak kodeks cywilny niemiecki.
Składa się z:
➢ księga I – część ogólna
W części ogólnej zawierają się:
przygotował: W.W.
12
regulacja podmiotów prawa cywilnego
• podmioty fizyczne
• podmioty prawne
podstawowe zręby czynności prawnych
• oświadczenie woli
• wady oświadczenia woli
• forma czynności prawnej - przedstawicielstwa, przedawnienia roszczeń
➢ księga II – własność i inne prawa rzeczowe
W księdze II zawierają się:
regulacja własności – art. 140 KC
użytkowanie wieczyste – art. 232 do 243 KC
ograniczone prawa rzeczowe
• użytkowanie
• służebności
• zastaw
Uwaga - poza kodeksem cywilnym regulowane są jeszcze inne ograniczone prawa
rzeczowe – hipoteka, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
posiadanie
➢ księga III – zobowiązania
Zobowiązania dzieli się na:
część ogólną
część szczegółową
➢ księga IV – prawo spadkowe
W kodeksie niemieckim księgą IV jest prawo rodzinne, a V spadkowe – u nas prawo
spadkowe jest księgą IV, a prawo rodzinne zawarte jest w odrębnym kodeksie.
01.10 Konflikty norm prawa cywilnego
Konflikty norm prawa cywilnego mogą mieć dwojaki charakter:
➢ przestrzenny
➢ czasowy
Konflikt przestrzenny → O konflikcie przestrzennym mówimy, gdy stosunek cywilnoprawny
może być rozpatrywany z punktu widzenia różnych państw. Współcześnie jest coraz więcej
stosunków prawnych z tzw. elementem obcym, zagranicznym. Tu pojawia się problem jakie prawo
stosować. Jeśli istnieją umowy międzynarodowe regulujące te kwestię, to są one wiążące. Jednak
najczęściej stosuje się w takich przypadkach normy kolizyjne. W naszym systemie takie reguły
nazywają się prawem międzynarodowym prywatnym.
Przykład: W prawie francuskim zawarcie małżeństwa nie ma wpływu na nazwisko. W prawie niemieckim natomiast
małżonkowie wybierają, czy chcą zmienić nazwisko. Co zrobić, gdy Niemka wychodzi za mąż za Francuza?
Niezmiernie trudno jest ujednolicić w Europie prawo rodzinne i spadkowe - łatwiej prawo
zobowiązań.
przygotował: W.W.
13
Konflikt czasowy → Kwestie obowiązywania przepisów w czasie są przedmiotem tzw. prawa
międzyczasowego, intertemporalnego. Najbardziej znaną regułą jest Lex retro non agit (prawo nie
działa wstecz). Zasada ta nie jest jednak wyrażona w konstytucji, lecz tą zasadę wyprowadza się z
art. 2 konstytucji – z zasady państwa prawa.
Zasada Lex retro non agit wyrażona jest natomiast w art. 3 KC (''Ustawa nie ma mocy wstecznej,
chyba że wynika to z jej brzmienia lub celu''). Oznacza ona, że ustawa działa tylko na przyszłość,
nie obejmuje więc swoją mocą obowiązującą okresu poprzedzającego jej wejście w życie. O mocy
wstecznej ustawy możemy mówić tylko wtedy, gdy w drodze swoistej fikcji przyjmie się jak gdyby
ustawa obowiązywała już przed wejściem w życie, w szczególności w chwili, w której nastąpiło
dane zdarzenie prawne. Moc wsteczna ustawy nie wchodzi w grę, gdy do stosunku prawnego
powstałego przed dniem wejścia w życie nowej ustawy, ustawa ta ma być stosowana na przyszłość,
tj. od dnia wejścia w życie.
Przykład: Załóżmy, że wg dawnej ustawy górna granica odsetek umownych była ograniczona do 10%, a nowa ustawa
wprowadza obniżenie tej stopy do 6% oraz że pożyczka pieniężna była udzielona w rok przed wejściem w życie nowej
ustawy na okres 2 lat, przy czym odsetki płatne były corocznie z góry. Jeżeli ustawa nowa ma moc wsteczną, to odsetki
zapłacone za rok przed wejściem w życie nowej ustawy podlegałyby zwrotowi w kwocie przewyższającej stopę 6%,
natomiast nie pozostaje w żadnym związku z zasadą retroakcji fakt, że za drugi rok trwania stosunku pożyczki, a więc
za rok po wejściu w życie nowej ustawy odsetki będą się należeć tylko w wysokości 6%.
Co do zasady, akty prawne zaczynają obowiązywać od daty wskazanej w tych aktach, a jeśli data ta
nie jest w nich wskazana, to w terminie 14 dni od uchwalenia.
Zasada Lex retro non agit nie rozstrzyga jakie przepisy mamy stosować na przyszłość do tych
stosunków, które powstały dawniej. Istnieją w tym wypadu dwie zasady:
➢ dalszego działania ustawy dawnej
Mimo wejścia w życie ustawy nowej należy do stosunków stosować ustawę dawną.
Za dalszym działaniem ustawy dawnej przemawia podstawowy postulat bezpieczeństwa
prawnego.
Przykład: Zawarto umowę pożyczki. W chwili X odsetki wynosiły 5%, co było niezwykle korzystne. Gdyby
można było skorzystać z podwyższenia odsetek (bo zmieniła się ustawowa regulacja), to rachunek
ekonomiczny straciłby sens
➢ działania ustawy nowej
Od chwili wejścia w życie ustawy nowej należy do stosunków stosować ustawę nową
Za stosowaniem ustawy nowej przemawia podejście praktyczne, lepsze dopasowanie
nowych przepisów do rzeczywistości.
Przykład: Przed wejściem w życie KC A zawarł z B umowę o przeniesienie własności rzeczy. Ważność tej
umowy należy także pod rządami KC ocenić wg prawa wówczas obowiązującego. To samo dotyczy treści
uprawnień nabywcy B jako właściciela, jeżeli chodzi o zakres do dnia wejścia w życie kc (lex retro non agit).
Skutek umowy o przeniesienie własności, a więc prawo własności B będzie trwało nadal pod rządami KC, ale
treść tego prawa będzie od chwili wejścia KC podlegać przepisom tego kodeksu. Jeżeli teraz B przeniesie
własność na osobę C, to do to tej umowy stosować się będzie KC.
Nie ma ustawy zawierającej przepisy intertemporalne. O tym, którą zasadę ustawodawca
przyjmuje, decyduje on sam w przepisach przejściowych (końcowych, przechodnich). Wskazuje w
nich do jakich stosunków stosuje się nowe prawo, a do jakich dotychczasowe.
przygotował: W.W.
14
przygotował: W.W.
15
02. STOSUNEK CYWILNOPRAWNY
Relacje społeczne w jakich się znajdujemy - regulowane przez przepisy prawa - to stosunki
prawne. Jeżeli jakaś relacje między osobami regulowana jest przez przepisy prawa prywatnego, to
mówimy że mamy do czynienia ze stosunkiem cywilnoprawnym. Stosunki cywilnoprawne to
pewna podgrupa stosunków prawnych. Stosunki prawne to natomiast stosunki społeczne
regulowane prawem. Niemal wszystkie relacje społeczne są już unormowane prawem.
02.1 Definicja stosunku cywilnoprawnego
Zatem stosunki cywilnoprawne to normowane prawem cywilnym, a zbudowane na zasadzie
równorzędności więzi powinnościowe pomiędzy osobami fizycznymi, osobami prawnymi i
ułomnymi osobami prawnymi.
02.2 Elementy stosunku cywilnoprawnego
W każdym stosunku cywilnoprawnym możemy wskazać trzy elementy:
➢ podmiot
➢ przedmiot
➢ treść stosunku cywilnoprawnego
02.3 Podmioty stosunku cywilnoprawnego
Podmiotami prawa cywilnego, a zatem i stosunku cywilnoprawnego są i mogą być:
➢ osoby fizyczne
➢ osoby prawne
➢ tzw. ułomne osoby prawne (wg art. 331 KC stosuje się do nich zasady dotyczące osób
prawnych)
Cechą umożliwiającą być tym podmiotom podmiotami prawa cywilnego jest zdolność
prawna. Podmiotami prawa cywilnego są te podmioty, które posiadają zdolność prawną. Zdolność
prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, zdolność do bycia podmiotem
stosunków cywilnoprawnych. Zdolność prawna jest cechą normatywną – ustawodawca decyduje,
kto tą zdolność posiada:
➢ Art. 8 KC nadaje zdolność prawną osobom fizycznym
➢ Art. 33 KC nadaje natomiast zdolność prawną osobom prawnym.
➢ Art 331 KC nadaje zdolność prawną ułomnym osobom prawnym.
Od zdolności prawnej należy odróżnić zdolność do czynności prawnych. Zdolność do
czynności prawnych jest zdolnością do nabywania praw i zaciągania zobowiązań.
Pełną osobowość prawną posiadają osoby fizyczne i osoby prawne.
02.4 Strony stosunku cywilnoprawnego
Należy odróżnić pojęcie podmiotu od strony stosunku cywilnoprawnego. Podmiot to pojęcie
przygotował: W.W.
16
ogólne – albo się jest podmiotem prawa, albo nie. Strona jest to rola, funkcja jaką dany podmiot lub
dane podmioty pełnią w stosunku cywilnoprawnym. W stosunku cywilnoprawnym występują dwie
strony: strona zobowiązana i strona uprawniona. Wyróżniamy dwa rodzaje stosunków:
➢ stosunki proste → jedna strona jest zobowiązana i jedna strona jest uprawniona (np.
darowizna książki).
➢ stosunki złożone → obie strony posiadają zarówno uprawnienia, jak i obowiązki (np.
użyczenie książki, sprzedaż książki)
Przykład: Współwłaściciele A, B i C zawierają umowę najmu konkretnego lokalu z lokatorami D, E i F. W powstałym
w wyniku tej umowy stosunku najmu występują dwie strony - wynajmujący i najemca, przy czym każdą ze stron
stanowią 3 podmioty.
Niektórzy (jak K. Opałek) rozbijają stosunki złożone na dwa stosunki proste.
Przykład: sprzedaż → sprzedawca jako zobowiązany i kupujący jako uprawniony oraz sprzedawca jako uprawniony i
kupujący jako zobowiązany.
Najczęściej mamy do czynienia ze stosunkami cywilnoprawnymi, w których występują dwa
podmioty. Ale na stronę stosunku cywilnoprawnego może składać się więcej podmiotów.
Komplikacje podmiotowe mogą polegać też na tym, że dany podmiot występuje w dwóch rolach.
Przykład: W przypadku umowy sprzedaży zarówno sprzedawca jak i kupujący występują w dwóch rolach.
Uprawnionym jest sprzedawca, który może domagać się zapłacenia ceny, ale uprawniony jest też kupujący – może
domagać się wydaniu mu towaru.
Przykład: Współwłaściciele A, B i C zawierają umowę najmu konkretnego lokalu z lokatorami D, E i F. W powstałym
w wyniku tej umowy stosunku najmu występują dwie strony - wynajmujący i najemca, przy czym każdą ze stron
stanowią 3 podmioty.
W prawie rzeczowym, jeśli występuje kilka podmiotów po jednej stronie, w szczególności
kilka osób będących właścicielami, czy użytkownikami wieczystymi to możemy mieć do czynienia
z dwoma sytuacjami:
➢ współwłasność w częściach ułamkowych (pro parte rata)
➢ współwłasność do niepodzielnej ręki (współwłasność łączna, pro parte indivisa) → np.
majątkowa wspólność małżeńska, wspólność w spółce cywilnej (art. 863 KC i następny)
W prawie zobowiązań mamy do czynienia z solidarnością – może wynikać ona z samej
ustawy, ale również z czynności prawnej, jaką jest umowa. Wyróżniamy dwa rodzaje solidarności:
➢ solidarność czynna → po stronie wierzycieli, występuje rzadko (kliku wierzycieli ma
wierzytelność do jednego dłużnika i każdy z nich może żądać zapłaty całego długu, ale
zaspokojenie jednego umarza dług względem wszystkich wierzycieli)
➢ solidarność bierna → po stronie dłużników, występuje często (kilku dłużników odpowiada
względem wierzyciela za cały dług, ale zaspokojenie wierzyciela przez jednego z nich
zwalnia wszystkich pozostałych)
Jeśli w zobowiązaniu nie zastrzeżono solidarności, dług i wierzytelność dzielą się na tyle
części, ile jest zobowiązanych i uprawnionych.
Przykład: Jeśli A pożyczył B i C 3000 zł, to tak jakby każdemu z nich pożyczył 1500 zł. Jeśli jednak A pożyczył B i C
przygotował: W.W.
17
samochód (przedmiot świadczenia jest niepodzielny ), to jest odpowiedzialność solidarna.
Prawo polskie nie reguluje w sposób generalny wspólności praw i obowiązków. Na
pograniczu prawa rzeczowego i zobowiązań powstają problemy, co do których nie ma jednolitego
stanowiska.
Przykład: Mamy trzech współwłaścicieli kamienicy, a lokatorzy nie płacą czynszu → nie wiadomo, czy każdy
współwłaściciel może żądać 1/3 czynszu, czy też jeden wierzyciel działa na rzecz wszystkich.
02.5 Przedmiot stosunku cywilnoprawnego
Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest powinne zachowanie stron tego stosunku
cywilnoprawnego - wyróżniamy zachowania:
➢ nakazane
➢ zakazane
➢ dozwolone
To zachowanie często ma również swój przedmiot. Zachowanie może być nakierowane na
pewną rzecz, pewien przedmiot. Wtedy tą rzecz również nazywamy przedmiotem stosunku
cywilnoprawnego – ale jest to pewien skrót myślowy. Np. przedmiotem umowy sprzedaży jest
zachowanie sprzedawcy, ale rzecz, będącą przedmiotem sprzedaży również nazywamy
przedmiotem stosunku cywilnoprawnego.
02.6 Treść stosunku cywilnoprawnego
Treścią stosunku cywilnoprawnego są wzajemnie skorelowane prawa i obowiązki stron.
Prawo jednej strony odpowiada obowiązkowi drugiej strony. Jedna ze stron jest zobowiązana do
określonego zachowania, a drugiej przysługuje roszczenie, aby ta pierwsza zachowała się w
określony w ustawie lub umowie sposób.
Przykład: Jeśli A ma wobec B obowiązek wydania książki, to B ma roszczenie wobec A o wydanie tej książki.
Nie ma sensu dyskutować, co jest pierwotne. Np. w common law nie mówi się o
uprawnieniach - jest obowiązek, a po drugiej stronie prawo wystąpienia do sądu (rzymskie actio). Z
kolei np. system prawa niemieckiego skonstruowany jest na uprawnieniach.
przygotował: W.W.
18
03. ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE
Zdarzenie cywilnoprawne to zdarzenie, które powoduje powstanie, zmianę lub ustanie
stosunku cywilnoprawnego. Zdarzenia te opisane są w hipotezach norm prawa cywilnego, z
którymi dyspozycje tychże norm wiążą określony skutek. Innymi słowy, to, że dane zjawisko świata
zewnętrznego jest zjawiskiem prawnym nie jest cechą tego zdarzenia – zjawisko to rodzi skutki
prawne dlatego, że istnieje jakaś norma, która wiążę z takim zdarzeniem pewne skutki prawne. To
ustawodawca decyduje, które zdarzenia opisuje w hipotezach norm prawnych, czyniąc je tym
samym zdarzeniami cywilnoprawnymi.
Przykład: Zaręczyny w niektórych porządkach prawnych są zdarzeniem cywilnoprawnym, natomiast w prawie
polskim nim nie są. Do 1998 roku w prawie polskim wystąpienie wady oświadczenia woli przy zawarciu małżeństwa
nie wywierało żadnych skutków prawnych. Np. nie miało znaczenia, że ktoś stanął na ślubnym kobiercu pod groźbą,
czy też przy braku świadomości. W 1998 roku wprowadzono do kodeksu cywilnego art. 151, który przewiduje, że
wystąpienie trzech wad oświadczeń woli przy zawarciu małżeństwa umożliwia wystąpienie o unieważnienie
małżeństwa.
Zdarzenia cywilnoprawne są zatem w pewnym uproszczeniu źródłem stosunków
cywilnoprawnych.
Czasem samo zewnętrzne zachowanie nie wystarczy do wywołania skutków prawnych –
ustawodawca wymaga, by tej sytuacji towarzyszył określony stan świadomości osoby. Stany, jakie
towarzyszą normom prawnym to najczęściej:
➢ dobra wiara
➢ świadomość danych okoliczności
➢ wiedza lub niewiedza
Stany świadomości nie są nigdy zdarzeniami cywilnoprawnymi, lecz skutki często
uzależnione są właśnie od stanów świadomości.
przygotował: W.W.
19
03.1 Klasyfikacja zdarzeń prawnych
Istnieje w doktrynie szereg klasyfikacji zdarzeń cywilnoprawnych. Tradycyjną, klasyczną
klasyfikacją jest ta przedstawiona poniżej:
➢ Zdarzenia cywilnoprawne
Kryterium podziału jest to, czy człowiek ma wpływ na wystąpienie tych zdarzeń, czy są one
efektem ludzkiej aktywności, czy człowiek mógłby się im przeciwstawić.
Fakty (zdarzenia sensu stricte) → Fakt to Zdarzenie niezależne od ludzkiej woli,
czysto faktyczne. Najprostszym faktem jest upływ czasu. Na upływ czasu nie mamy
żadnego wpływu. Istnieją też różne zjawiska przyrodnicze, które określane są
mianem siły wyższej – to też fakty.
działania → Zdarzenie będące efektem ludzkiej woli. Pojęcie działań w prawie
cywilnym odbiega od potocznego rozumienia działania. Na plus działania obejmują
także zaniechania – np. nie zamknięcie szlabanu przez dróżnika. Nic nie robienie
może być zatem również traktowane jako oświadczenie woli. Na minus działania nie
obejmują sytuacji, w której został zastosowany przymus fizyczny (vis absoluta)
➢ Działania
Kryterium podziału jest to, czy wola osoby, która działała była skierowana na wywołanie
skutków prawnych, czy też nie miało to miejsca.
czynności (czynności konwencjonalne – wg prof. Radwańskiego) → wola
nakierowana jest na wywołanie skutków prawnych
czyny → wola nie jest nakierowana na wywołanie skutków prawnych
przygotował: W.W.
20
➢ Czynności
oświadczenia woli → Przejaw woli ludzkiej zmierzający do wywołania skutków
prawnych. Z niektórymi oświadczeniami woli ustawodawca wiąże skutki prawne.
Umowy są jednym z podstawowych źródeł stosunków cywilnoprawnych.
orzeczenia sądowe konstytutywne → Są to orzeczenia sądowe, które kreują nowy
stan prawny – np. rozwód (jeśli małżonkowie nie chcą już ze sobą żyć, to z samej ich
woli małżeństwo nie będzie rozwiązane – potrzebne jest orzeczenie sądowe, które
rozwiązuje małżeństwo przez rozwód). Od orzeczeń konstytutywnych odróżnić
należy orzeczenia deklaratywne (deklaratoryjne) → Tutaj sąd nie kreuje stanu
prawnego, lecz potwierdza pewien stan, który nastał. Np. stwierdzenie nabycia
własności przez zasiedzenie, postanowienie stwierdzające nabycie spadku.
akty administracyjne → Akty administracyjne w większości nie powodują w ogóle
żadnych skutków cywilnoprawnych, ale istnieją też takie, które wywołują. Np.
decyzja wydawana przez starostę o wywłaszczeniu.
➢ Czyny
Człowiek kieruje swoim zachowaniem, ale nie ma zamiaru wywołania skutków prawnych.
zgodne z prawem
• przejawy woli → podobne do oświadczeń woli, ale różniące się od nich tym, że
skutek prawny następuje niezależnie od woli działającego (np. wezwanie
dłużnika do zapłaty powoduje wymagalność wierzytelności)
• oświadczenia wiedzy → np. piszemy, iż wiemy o długu, chcąc aby wierzyciel
nam go umorzył, a w rzeczywistości wywołujemy skutek przeciwny, gdyż
oświadczenie wiedzy o takim długu przerywa bieg przedawnienia
• przejawy uczuć → np. przebaczenie
• zawiadomienia → np. zawiadomienie o wadzie rzeczy sprzedanej
• czynności czysto faktyczne → czynności zmierzające do osiągnięcia pewnego
skutku pozaprawnego, z którym jednak ustawa łączy następstwa prawne (np. akt
twórczy powodujący powstanie praw autorskich)
niezgodne z prawem → Jest to takie zachowanie, które powoduje szkodę,
uszczerbek w dobrach prawnie chronionych. W wyniku takiego zachowania
powstaje obowiązek naprawienia szkody. Wśród czynów niezgodnych z prawem
wyróżniamy:
• nie wykonanie, bądź nienależyte wykonanie zobowiązania
• czyny niedozwolone (delikty) → delikt jest to nazwa techniczno-prawna,
którą określa się sytuację, pociągającą za sobą odpowiedzialność ex-delicto
(art. 415 i dalsze KC)
W przypadku popełnienia czynu niezgodnego z prawem mówimy o bezprawności.
Bezprawność w prawie cywilnym to sprzeczność określonego zachowania z
całokształtem porządku prawnego, obowiązującego w danym państwie. Mówimy, że
jest to szerokie, materialne ujęcie bezprawności. Za bezprawne uznamy również te
zachowania, które są sprzeczne np. z zasadami współżycia społecznego.
Pojęcie bezprawności w prawie cywilnym przeciwstawiane jest znacznie węższemu
przygotował: W.W.
21
pojęciu bezprawności w prawie karnym.
Stosunek odszkodowawczy będzie pojawiał się w dwóch podstawowych reżimach
odpowiedzialności odszkodowawczej. Naprawienie szkody będzie się odbywało
wedle zasad prawa deliktowego lub według zasad odpowiedzialności kontraktowej –
reżim deliktowy i kontraktowy. W ramach reżimu deliktowego sam fakt wyrządzenia
szkody powoduje obowiązek jej naprawienia. Odpowiedzialność kontraktowa ma
nieco inny charakter. Odpowiedzialność kontraktowa ma miejsce gdy doszło do
szkody w wyniku niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania. W
obu reżimach przesłanki są różne, zakres odpowiedzialności za szkodę może być
różny – np. w reżimie kontraktowym nie uzyskamy tzw. zadośćuczynienia.
Przedawnienie roszczeń kontraktowych różni się od roszczeń deliktowych.
przygotował: W.W.
22
04. ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSÓB FIZYCZNYCH
Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków prawa cywilnego.
Zdolność prawna jest to ta cecha podmiotów, które czyni je podmiotami stosunków
cywilnoprawnych. Zdolność prawna jest w prawie polskim cechą normatywną – ustawodawca
decyduje, kto tą zdolność posiada. Zawsze odpowiedni przepis przyznaje zdolność poszczególnym
osobom.
04.1 Początek zdolności prawnej osób fizycznych
Zdolność prawną osobom fizycznym nadaje art. 8 KC. Przyznaje on zdolność prawną
człowiekowi od momentu urodzenia. Na tle art. 8 powstają dwie kwestie:
➢ co to znaczy od chwili urodzenia?
Na potrzeby prawa cywilnego przyjmuje się, że to jest ten moment, kiedy ciało dziecka
wyodrębniło się od ciała matki. Art. 9 KC wprowadza domniemanie (patrz: domniemania w
ramce poniżej) wzruszalne, że urodzenie jest urodzeniem żywym. Jeżeli ktoś twierdzi, że
dziecko urodziło się martwe i z tego chce wywodzić skutki prawne, musi to udowodnić.
➢ sytuacja prawna dziecka poczętego, a nie narodzonego
Domniemania w prawie cywilnym wiążą się z ciężarem dowodu – ogólna zasada ujęta została w art. 6 KC – ''Ciężar
udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne''. Domniemania dzielimy na
domniemania wzruszalne (praesumptiones iuris tantum) i domniemania niewzruszalne (praesumptiones ac de iure).
Większość domniemań to domniemania wzruszalne.
Art. 8 KC wydaje się dość kategorycznie sformułowany, jeśli chodzi o początek zdolności
prawnej – łączona jest ona z chwilą urodzenia. Pojawia się zatem pytanie o pozycje prawną
dziecka poczętego, ale jeszcze nie narodzonego. W świetle art. 8 powinniśmy wysnuć
wniosek, że nasciturus nie posiada zdolności prawnej. Natomiast lektura innych przepisów
każe nam zadać pytanie, czy aby nasciturus jednak nie jest podmiotem prawa. Przepisy te to:
art. 927 §2 KC → dziecko poczęte w momencie otwarcia spadku będzie
spadkobiercą, jeśli urodzi się żywe
art. 972 KC → nasciturus może być zapisobiorcą
art. 4461 KC → dziecko może żądać naprawienia szkód wyrządzonych mu przed
urodzeniem
art. 75 §1 KRiO → możliwość uznania ojcostwa w stosunku do dziecka jeszcze
nienarodzonego
art. 142 KRiO → roszczenia alimentacyjne na rzecz matki i dziecka w okresie przed
porodem i bezpośrednio po nim
art. 182 KRiO → nasciturus może posiadać kuratora
Na wątpliwości wynikające z przepisów nakłada się orzecznictwo sądowe. Najważniejsze
jest Orzecznictwo Sądu Najwyższego, które stało po stronie interesu dziecka poczętego,
nienarodzonego.
Wymienić możemy trzy grupy stanów faktycznych, gdy SN rozstrzygał sprawy na korzyść
dziecka poczętego, nienarodzonego:
przygotował: W.W.
23
dziecko jest poczęte, a ojciec dziecka ginie w wypadku → dziecku przysługują
wszystkie roszczenia w stosu
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)