Patologia świadomości społecznej Niezależnie od oceny tej najnowszej tendencji w obrębie świadomości społecznej występowały zawsze pewne zjawiska patologiczne. Kiedy mówimy „patologiczneʺ, mamy na myśli, po pierwsze, zniekształcenia poznawcze, a więc poglądy uproszczone, jednostronne lub wręcz fałszywe, a po drugie ‐ szkodliwe konsekwencje społeczne pewnych idei, np. wywoływanie napięć społecznych, konfliktów, a nawet destrukcji społeczności. Na ogół obie te okoliczności występują razem. Wyróżnimy trzy odmiany takich patologicznych przejawów świadomości społecznej. Pierwsza to stereotypy 1 . Stereotyp to uproszczony, jednostronny, skrajnie wyjaskrawiony obraz pewnej zbiorowości, traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżnicowany, niezależnie od ich przymiotów indywidualnych. Tworzy się najczęściej na podstawie jakichś jednostkowych doświadczeń z reprezentantami zbiorowości, które zostają następnie uogólnione w sposób nieuprawniony na całą zbiorowość, by wreszcie zostać zastosowane zwrotnie, bezkrytycznie i „automatycznieʺ do każdego kolejnego członka zbiorowości. Wykluczają a priori możliwość, że ktoś należący do zbiorowości mógłby mieć inne cechy. Przypisują mu cechy wspólne bez dowodu i bez możliwości kontr‐dowodu. Tak więc stereotypy przejaskrawiają różnice między grupami, ignorują wewnętrzne zróżnicowanie w obrębie grup i odnoszą rzekome ogólne cechy całej grupy do każdego jej członka. Najczęstszym tematem stereotypów są cechy zbiorowości etnicznych, narodowych i rasowych. Przykłady są niezliczone: Skandynawowie są zimni, Anglicy są flegmatyczni, Francuzi są najlepszymi kochankami, Murzyni są leniwi, Chińczycy są przebiegli i chytrzy, Żydzi mają największe talenty do interesów. Oczywiście przedmiotem stereotypów mogą być również zbiorowości mniejszej skali: krakowianie w odróżnieniu od warszawiaków czy poznaniaków, górnicy w odróżnieniu od rolników, lekarze w odróżnieniu od adwokatów itp. Stereotyp czyni wrażenie wiedzy obiektywnej, sam w sobie bowiem nie zawiera jeszcze wartościowania. Stwierdza jedynie pewne uogólnione cechy grupowe, nie wyrażając ich oceny. Szczególne niebezpieczeństwo stereotypów pojawia się wtedy, gdy implikują one wyraźnie negatywną ocenę opisywanej grupy, a także gdy traktują takie negatywne cechy jako nieusuwalne i nienaprawialne, bo związane z samą naturą grupy, niezależną od dobrych chęci i starań poszczególnych jej członków. Czarna rasa jest po prostu z natury leniwa i dlatego żaden Murzyn nie będzie dobrym pracownikiem. Żydzi to z natury oszuści i lichwiarze i dlatego żadnemu Żydowi nie można zaufać. Politycy to z natury ich zawodu środowisko do głębi skorumpowane i żaden polityk nie działa w interesie obywateli. Tego rodzaju negatywne stereotypy nazywamy przesądami. I znów najczęstsza kategoria to przesądy rasowe czy etniczne, choć spotykamy także przesądy regionalne, zawodowe lub grupowe. Przesądy formułowane są wobec grup obcych, innych niż nasza. Ale często towarzyszy im przeciwny stereotyp naszej własnej grupy, jednostronnie i uogólniające pozytywny. Nazwiemy to megalomanią albo szowinizmem grupowym, a jego szczególną formą jest opisywane przez nas
(…)
… już niedaleko do eksterminacji, a więc eliminowania najpierw poszczególnych członków, czego tragicznym przykładem są lincze i pogromy, a później nawet całej obcej społeczności, co podjął np. Hitler jako tzw. „ostateczne rozwiązanieʺ kwestii żydowskiej. W ogóle antysemityzm dostarcza tragicznego przykładu eskalacji od stereotypów, poprzez wszystkie stopnie pośrednie, aż do ludobójstwa. Drogę tę można przedstawić na diagramie: Polski socjolog emigracyjny Zygmunt Bauman interpretuje mechanizm masowej zagłady Żydów przez reżim nazistowski jako efekt dwóch procesów. Po pierwsze, pogłębiające się przesądy antysemickie, rozniecane przez propagandę nazizmu i ujęte nawet w kształt quasi‐naukowej doktryny, dostarczały motywacji do ludobójstwa, a równocześnie, po drugie, długotrwała segregacja i separacja od tej społeczności (obyczajowa, religijna, wreszcie przestrzenna, w gettach) unicestwiała hamulce moralne, elementarny impuls współczucia, pozwalając traktować Żydów już nie tylko jako gorszych i obcych, ale jako nieludzi, których wyeliminowanie jest tylko problemem technicznym, takim jak oczyszczenie pola z chwastów czy wytrzebienie insektów2. Historia XX wieku, przynosząca obok Holocaustu, stalinowskie łagry…
… małżeństw), a w końcu całkowitej nawet segregacji, czyli zwyczajowo lub prawnie zagwarantowanej izolacji: pełnej endogamii małżeńskiej, osobnych dzielnic zamieszkania czy nawet zamkniętych gett, wydzielonych terenów konsumpcji i rozrywki. Skrajnym przykładem segregacji rasowej był tzw. apartheid w Afryce Południowej. Inny ‐ to żydowskie getta w miasteczkach Europy Wschodniej przed II wojną światową…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)