R. Nycz: DEKONSTRUKCJONIZM W TEORII LITERATURY SZKOŁA DEKONSTRUKCJI Dekonstrukcjonizm można rozumieć najogólniej jako literaturoznawczą orientację ukształtowana przez badaczy amerykańskich zainspirowanych filozoficzną twórczością Jacquesa Derridy, której w głównej mierze zawdzięczają oni filozoficzne oraz operacyjno-analityczne podstawy swej refleksji krytycznej
W dwudziestoletniej już historii dekonstrukcjonizmu, wyodrębnić można trzy fazy, typowe zresztą dla dziejów każdej teorii w szerokim rozumieniu: okresy konstytuującego rozwoju, instytucjonalizacji oraz adaptacji i krytycznych przekształceń. Za moment spektakularnej inauguracji tego ruchu uznaje się powszechnie referat pt. Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych , wygłoszony przez Derridę na konferencji w 1966 roku. Idee i procedury sformułowane przez Derridę wzbudziły żywy oddźwięk i wzrastające zainteresowanie, a także aktywność badawczo-dydaktyczną. Za orientacyjną datę zamknięcia tej pierwszej, założycielskiej i badawczej, fazy literaturoznawczego dekonstrukcjonizmu uznać wypada rok 1979.
Fazę drugą, analitycznej kodyfikacji oraz poważnej krytyki świadczącej o wybitnej, ustalonej już pozycji nowej orientacji, wyznaczają książki metakrytyczne, jakie jej wyłącznie, lub w przeważającej mierze, poświecono.
Wreszcie okres aktualny, adaptacji i krytycznych przekształceń, charakteryzuje się - jak można sądzić na podstawie lektury czasopism - zarówno dążeniem do rozszerzenia operacyjnego zasięgu oddziaływania dekonstrukcjonizmu na nie spenetrowane dotąd tereny wiedzy o literaturze, jak eksterioryzacja jego metod na obszary innych dyscyplin.
Filozoficzna twórczość J. Derridy jest bez wątpienia niekwestionowanym źródłem dekonstrukcjonalizmu w teorii literatury.
Istotny i deklarowany sens tej krytycznej teorii polega na generalnym „przewartościowaniu wszystkich wartości”, tzn. na zakwestionowaniu nie tylko innych teorii literatury, lecz i powszechnie dotąd akceptowanych pojęć, metod, założeń, a niekiedy i racji bytu samej dyscypliny.
Najczęstsze obiekty dekonstrukcjonistycznych analiz: status tekstu i problem tekstualności oraz status interpretacji i problem możliwości czytania.
KRYTYKA JĘZYKA FILOZOFICZNEGO Niezwykły impet filozoficznego projektu Derridy wynika z przemyślenia konsekwencji prostego spostrzeżenia: filozofia jest rodzajem pisarstwa. Tymczasem filozofowie piszą wprawdzie, lecz nie są skłonni uznać, by mogło to w decydującej mierze warunkować zakres i charakter ich działalności (stanowisko Derridy). Przeciwnie: traktując pisanie jako nieuniknione narzędzie mediacji, określają zazwyczaj specyfikę swych zadań z pominięciem roli pisma czy, ogólniej, języka - zwróconych bowiem bezpośrednio ku fundamentalnym porządkom znaczenia, myśli rozumu czy Słowa. Filozofia w swej typowej, profesjonalnej postaci stara się zatem, rzec można, zignorować lub zatrzeć swój tekstualny status; jednak zarówno ślady tych usiłowań, jak i faktyczna rola języka mogą zostać zdekonspirowane w rekonstrukcyjnej uważnej lekturze, ujawniającej rozmaite sposoby, dzięki którym bezwiednie stosowane figury i retoryczne strategie języka zniekształcają i rozkładają sformułowane filozoficzne programy.
(…)
… biorąc do, do analizy znaczenia elementarnych jednostek języka jako systemu różnic, to lektura Jak działać słowami Austina wykorzystana została zasadniczo do wyjaśnienia kwestii znaczenia wypowiedzi poprzez analizę systemu aktów mowy.
Austin rozpoczyna swe dociekania od rozróżnienia dwóch klas wypowiedzi: konstatywów - czyli zwykłych wypowiedzi, które mogą być prawdziwe bądź fałszywe;
performatywów…
… (także konstatywne) wypowiedzi są „zarażone” performatywnością.
Odrzuciwszy opozycję mówienia i robienia, Austin wprowadza koncepcje innego zróżnicowania aktów mowy - ze względu na ich moc lokucyjną (mówienie, budowanie zdania), illokucyjną (to, co się robi mówiąc - budowanie obietnic, zobowiązań...) i perlokucyjną (skutki, oddziaływanie na słuchacza).
Celem Austina jest odróżnienie „poważnych” wypowiedzi naturalnego języka jako podstawowych, podpadających pod kategorię prawdy / fałszu i respektujących konwencjonalną procedurę ich uznawania, od „niepoważnych”: wypowiedzi fikcyjnych, scenicznych, cytatów etc. - jako pochodnych, imitujących faktyczne akty mowy i pasożytniczo uzależnionych od ich spełnienia.
Argumentacja Derridy zmierza tu do wykazania dwóch rzeczy. Po pierwsze, jeśli warunkiem znaczenia…
… nie ma granic, a tekstualność w najogólniejszym znaczeniu jest także właściwa sposobowi istnienia tego, co rzeczywiste.
Tekst w tej nowej postaci to fragment wycięty z pola owej uniwersalnej tekstualności.
Trzy najważniejsze językowe procesy (kluczowe pojęcia Derridy): różnia, dyseminacja oraz suplementacja.
Różnia („differance”) to neologizm (ewokujący równocześnie znaczenia słów: „differee” - `różnić…
… nie tylko inne, poststrukturalne teorie literatury, lecz i wiele nurtów współczesnych badań filozoficznych, takich jak postmodernizm, neopragmatyzm czy nowa hermeneutyka.
3
…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)