Kształtowanie się deklinacji liczebnika w języku polskim
Liczebniki - wyróżniane na podstawie kryterium:
- semantycznego (wyrazy, które określają ilość przedmiotów, ich miejsce w szeregu lub liczbę części w całości), wtedy licz. główne, zbiorowe, porządkowe, ułamkowe, mnożne itp.; bardzo niejednorodna grupa gramatyczna, bez ujednoliconego wzoru odmiany;
- formalnego, w tym:
na podstawie fleksji tylko liczebniki główne, a liczebniki zbiorowe uznaje się za ich warianty rodzajowe, na podstawie kryterium syntaktycznego - liczebniki główne i zbiorowe.
Zróżnicowanie odmiany dzisiejszych liczebników to wynik ich historycznego rozwoju bardzo niejednolitej klasy - w psł. tylko semantycznej, niemającej własnych cech morfologicznych i odrębnego sobie tylko właściwego typu odmiany (odrębnej deklinacji) .
Powstanie liczebnika jako części mowy
Pierwotnie, w języku psł., należały do różnych części mowy (zaimków, rzeczowników, przymiotników) i odmieniały się tak jak one. Łączyło ich tylko znaczenie ogólne.
I. Pierwotne zaimki:
psł. *jedinъ, -a, -o ― dziś: jeden, -a, -o ― jest z pochodzenia zaimkiem (odmiana jak *tъ, ta, to); psł. *dъva (r.m.), *dъvě (r. ż i nij.) ― dziś: dwa, dwie ― pierwotnie także był zaimkiem, ale odmieniał się w liczbie podwójnej II. Pierwotne przymiotniki:
Liczebniki psł. *tьrje, *tri, * četyre // čьtyre, * četyri // čьtyri należały do przymiotników, III. Pierwotne rzeczowniki (dekl. -i-, -(ę)t-, -o-):
Liczebniki od pięciu do dziewięciu (psł. *pętь ― *devętь) oraz dziesięć (psł. *desętь), sto (psł. *sъto) były rzeczownikami i długo zachowywały końcówki deklinacji rzeczownikowych.
U podstaw rozwoju liczebnika jako części mowy legły przekształcenia znaczeniowe pierwotnego zaimka *jedinъ, -a, -o. Polegały one na tym, że zaimek nieokreślony *jedinъ oprócz znaczenia `jakiś, pewien' wykształcił dodatkowe, wyrażające liczbę `jeden'.
Do dziś wyraz jeden, mimo że jest liczebnikiem, odmienia się podobnie jak przymiotniki i zaimki. Ma formy r. m. jeden, r. ż. jedna i r. nij. jedno. Zachowały się też ślady jego znaczenia zaimkowego.
Wyraz jeden zachował swoje pierwotne znaczenie zaimkowe w wyrażeniach typu jeden pan `jakiś pan'. W tym użyciu tworzy też formy liczby mnogiej, np. jedni państwo (w znacz. `jacyś państwo').
Jako liczebnik `jeden' (np. jeden pan, a nie dwóch lub trzech) nie tworzy form liczby mnogiej.
Etapy rozwoju deklinacji liczebników głównych w języku polskim
Zmiany fleksyjne w grupie wyrazów, jakimi są liczebniki, zachodziły w polszczyźnie bardzo powoli, często przez kilka stuleci.
(…)
… używać również formy równej dopełniaczowi (M.=D.). Konkurencję starszych i nowszych wariantów (dwaj oraz M. = D.) prezentuje poniższa tabela.
Tabela: Rywalizacja wariantów w mianowniku r. mos. liczebnika dwa (na podstawie Słownika polszczyzny XVI wieku i Kartoteki Słownika polszczyzny XVII i I poł. XVIII wieku).
Starszy typ XVI
XVII/XVIII
Nowszy typ na -j
XVI
XVII/XVIII
Nowszy typ = D.
XVI
XVI/XVIII…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)