Fragment notatki:
Administracja – po raz pierwszy w takim ujęciu upatrujemy tego pojęcia w starożytnym Rzymie , od razu było
pojęciem wieloznacznym. Administrare z łaciny zarządzad, sprawowad urząd, wykonywad zarząd, natomiast ministra
re – służyd, obsługiwad, wykonywad, kierowad ale nie rządzid, już w starożytnym Rzymie rozdzielano te funkcje,
rządzid to gubernare. Administracja w językach romaoskich definionowana jest jako zarząd sprawami publicznymi,
natomiast na gruncie anglosaskim oznacza zarządzanie jakimikolwiek sprawami, osób fizycznym, prawnych bądź
instytucji. Można ją definiowad od strony pozytywnej lub negatywnej, jest to ta częśd funkcji paostwa, która nie jest
stanowienie prawa i nie jest również wymierzeniem sprawiedliwości, zostaje nam wykonywanie prawa.
Biurokracja - pojęcie znane jest z Francji absolutnej, czyli rządy biur w rozumieniu warstwy urzędniczej stanowi elitę
urzędniczą. Klasyczny model biurokracji Maksa Webbera - (prof. Uniwersytetu, żył na przełomie XIX/XX w. twórca
klasycznego modelu biurokracji) według niego aparat administracyjny, żeby mógł byd nazywany aparatem
biurokratycznym, tj. taki aparat w którym urzędnicy funkcjonują zgodnie z następującymi zasadami:
-urzędnicy są osobiście wolni i podlegają autorytetowi i jedynie w zakresie swoich oficjalnych obowiązków
-urzędnicy są przypisani do jasno określonych szczebli hierarchicznych
-każdy urzędnik ma ściśle określoną sferę kompetencji
-urząd jest obsadzany na podstawie „swobodnego stosunku umownego”
-kandydaci na urząd mianowani są na podstawie kwalifikacji technicznych (wykształcenie, doświadczenie, czynniki
psycho-fizyczne)
-urzędnicy wynagradzani są za pomocą pensji, która jest uzależniona strukturą hierarchiczną oraz od charakteru
statusu oraz zakres odpowiedzialności
-urząd jest traktowany jako jedyne lub co najmniej pierwsze zajęcie urzędnika
-istnieje kariera urzędnicza oparta na systemie awansowym (kryterium starszeostwa lub osiągnięd)
-urzędnik nie jest właścicielem, ani urzędu ani środków administracyjnych
-urzędnik jest podporządkowany ścisłej i systematycznej kontroli i dyscyplinowany jest co do swojego zachowania
się w urzędzie
BIUROKRACJA CHARAKTERYSTYCZA JEST DLA WYSOKO ZORGANIZOWANYCH STRUKTUR FORMALNYCH, CZEGO
NAJLEPSZYM PRZYKŁADEM JEST PAOSTWO
Podstawowymi cechami systemu biurokratycznego są :
-zawodowy charakter administracji
-pionowy(urzędnicy różnego szczebla) i poziomy(urzędnicy tego samego szczebla, kryterium rzeczowe) podział
pracy, oraz związana z nim specjalizacja, związana jest ściśle z hierarchiczną strukturą władzy.
-obowiązywanie formalnych generalnych reguł określających zachowania na poszczególnych stanowiskach
-system ten jest scentralizowany i zhierarchizowany
ANTYCZNE STRUKTURY ZARZĄDU PAOSTWA:
Despocie wschodnie:
-urodzenie decydowało o możliwości funkcjonowania
-głową paostwa był monarcha – lugal, patesi, faraon, był on osobą, podmiot, który dysponuje władzą boską
-władza ma charakter teokratyczny, wraz z osłabieniem pozycji głowy paostwa, określenie głowy paostwa ulega
zmianie (władza – bóg, osłabienie władzy władza – syn boży)
Demokracja ateoska:
Zgromadzenie ludowe w Grecji – najwyższy suweren, zwierzchnik z ateoskim polis, zbierało się początkowo raz,
potem kilka razy w miesiącu, mógł w nim uczestniczyd każdy obywatel o ile nie został pozbawiony praw
obywatelskich. W latach świetności było to 6000 obywateli! Eklezja stanowiła prawo, każdy uczestnik miał prawo
występowad z wnioskiem ustawodawczym, głosowad, dyskutowad. Osoba, która zgłasza zmianę musi przedstawid
konkretny projekt dotyczący tej zmiany. Porządek obrad był ustalany przez wielką radę. Z.L wybierało i kontrolowało
urzędników, których często losowano spośród kandydatów. Pełniło funkcję kolegialnej głowy paostwa, zajmowała się
także polityka zagraniczna, przyjmowanie i wysyłanie posłów, podejmowanie decyzji o wojnie i pokoju, stosunki
międzynarodowe. Chroniło również paostwo przed możliwością obalenia, istniała taka możliwośd (ostracyzm), która
mogła wydalid obywatela, która zdaniem większości zgromadzonych naraża na niebezpieczeostwo ustrój paostwowy
czy samo paostwo.
Wielka Rada – II filar demokracji ateoskiej, na początku ma charakter arystokratyczny, zasiadali w niej reprezentanci
rodów, arystokracji, potem zasiadali w niej byli urzędnicy, dzięki reformie Klejstenesa Wielka Rada liczyła 500
członków, pogrupowane wg kryterium rzeczowego (10 zespołów) i przez 1/10 roku przedstawiciel zespołu musiał
przebywad w siedzibie rady. Działa rada permanentnie, reprezentując eklezję, nadzoruję urzędników i załatwia
wszystkie sprawy niecierpiące zwłoki, najważniejsze. Przewodniczący wielkiej rady by ł losowany codziennie, on
posiadał klucze do archiwum i skarbca.
Sądy ludowe – najwyższa instancja we wszystkich sprawach, sędziowie byli albo wybierani albo losowani na
zgromadzeniu ludowym, sąd dzielił się wg kryterium rzeczowego na 10 zespołów.
Urzędnicy – wykonywali uchwały zgromadzenia i rady, mieli ściśle określone kompetencje, otrzymują diety
urzędnicze ale dopiero od czasów Peryklesa, wcześniej byli bezpłatnie. Są wybierani albo losowani, odpowiadają
przed zgromadzeniem, ale kontrolowani są też przez wielką radę, działają kolegialnie (jako i zasada działania i
charakter urzędów) w rocznych kadencjach. Zasadą była tylko jednokrotnego ponownego wyboru, w praktyce było
nieco inaczej.
Dokimazja – przed objęciem urzędu wylosowana osoba lub wybrana badano formalno-prawne kwalifikacje do
sprawowania urzędu (wiek, prawa obywatelskie etc.)
Republika Rzymska :
Magistratura - oznacza urząd i urzędnika, konsul i cenzor – urzędy wyższe, edyl, kwestor – urzędy niższe.
Najważniejszy był podział ze względu na rangę i dostojeostwo, dzielono ich na kurulnych i nie kurulnych, kurulny
urzędnik siedział na krześle z kości słoniowej.
Uprawienia magistratur rzymskich:
-potestas (władza publiczna nadawana wszystkim urzędom, nie ma urzędnika bez potentat, kreuje on urzę dnika,
potestas obejmuję prawo do wydawania własnych aktów prawnych, stanowienia przepisów w zakresie swoich
kompetencji, oraz karad finansowo, tych którzy naruszają postanowienia, prawo do zwoływania zgromadzeo i
wieców, każdy z urzędników miałą również prawo dokonywania auspicjum, czyli prawo do zwracania się o
wyroczni, wróżb)
-imperium (kompetencje, które przyznawane są tylko wyższym urzędnikom, są to uprawienia wojskowe,
dowództwo wojskowe, mianowanie dowództw, prowadzenie wypraw, sądownictwo, zwoływanie senatu republiki
rzymskiej i mają prawo przedstawiania swoich projektów w senacie)
Wymogi na urzędnika : pełnoletni obywatel rzymski wolnego pochodzenia, mężczyzna.
Widzimy ścieżkę awansową urzędniczą, regulują to przepisy.
Cechy magistratur :
-wybieralnośd
-kolegialnośd
-kadencyjnośd (z reguły rok)
-bezpłatnośd
-urzędnicy odpowiadają przez senatem, albo poszczególnymi obywatelami
Konsul – zajmują miejsce króla, wybierano ich na okres roku, zasadniczo ponowny wybór nie był możliwy, było ich
dwóch, zamieniali się wykonywaniem urzędu. Posiadał naczelne dowództwo nad wojskiem, organizowanie poboru
do wojska, władza reprezentacyjna, polityka zagraniczna, zwoływanie zgromadzeo, senatu, przedstawiania własnych
projektów, wydawanie edyktów, wpływają na prawo w istotny sposób, przewodniczyli obradom senatu, nawet czas
liczono imionami pary konsularnej, urząd konsula był bezpłatny, nakazało poczynid znaczne układy, aby urząd istniał,
po upływie kadencji jeżeli urzędnik uzyskał absolutorium powierzano mu w zarząd jakąś prowincję, zostaje wtedy
prokonsulem i dorabia, było to jednym z przyczyn upadku Republiki Rzymskiej.
Cenzor – urzędnik wyższy, urzędował początkowo 5 lat, potem 1,5 roku. Sporządzał spisu obywateli rzymskich,
szacował ich majątki dla celów podatkowych, na tej podstawie przydzielał tych obywateli do klas majątkowych. Od
312 r. p.n.e ustalają listy senatorskie. Ce.nzorzy badają postawę moralną obywateli, w życiu publicznym i prywatnym,
jeżeli znajdą uchybienia nakładają na takiego obywatela noty cenzorskiej. Najpoważniejszym skutkiem było to, że aż
do następnego spisu taka osoba miała ograniczone prawa polityczne, nie mogła byd wybrana do senatu a nawet
skreślona z listy senatorów. Sprawował pieczę nad majątkiem paostwowym i robotami publicznymi .
Trybun ludowy – 494 r. p.n.e, początkowo zastrzeżony dla plebejuszy, podstawowym ich zadaniem było dbanie o
interesy plebejuszy w murach miasta, nie mógł opuszczad miasta. Trybun jest nietykalny, dom jest miejscem azylu,
zwołuje zgromadzenia wszystkie, nawet senat i mają prawo sprzeciwu wobec wszelkich aktów prawnych godzących
w interesy plebejuszy bez względu na to przez jaki organ przepis został wydany.
Paostwo Feudalne – stosunek poddaoczy, agraryzm, dominują w strukturach społecznych wielcy właściciele ziemscy,
latyfundyści, pojawia się własnośd podzielona, dzieli się na własnośd zwierzchną (prawo własności znajduje się w
rękach właściciela) i prawo własności użytkowej (posiadanie ziemi przez tego, który uprawia ją, czasami też
możliwośd przekazania jej następcom prawnym).
Stosunek poddaoczy – stosunek osobisty, w feudalizmie tylko takowe istnieją, mamy tego chłopa co użytkuje ziemie,
posiada ją, nie jest to jego własnośd, bo jest nim latyfundysta, on ma pełnie ma praw, chłop może tą ziemie uprawiad
ale musi uiszczad rentę feudalną (odrobkowa/paoszczyzna, naturalna, w pieniądzu czyli czynsz). Nie są tylko
zależności ekonomiczne, ale także prawne i administracyjne, na skute k immunitetów, przywilejów ze strony władcy
paostwa właściciele ziemscy uzyskują w stosunku do poddanych pracujących na ich terenach prawo sądzenia jak
również przejmują administrację. Immunitet administracyjny połączona jest z sądowym.
Struktura lenna odnosi się do stosunków pomiędzy feudałami, ten stosunek decyduje o tym czy paostwo jest
poddaocze.
Stosunek lenny to zawsze stosunek osobisty, umowa, kontrakt zawierany pomiędzy suwerenem a tym, który będzie
wasalem. Kontrakt lenny to jest umowa, w ramach której jedna osoba (senior) nadaje drugiej osobie (wasal)
zazwyczaj nieruchomośd w lenno w zamian za określone świadczenia. Obie strony zobowiązują się do wzajemnej
lojalności! Przedmiotem kontraktu jest ziemia, nieruchomośd, mogły byd inne źródła dochodów takie jak renta
(prawo do pobierania od seniora określonej sumy pieniężnej) oraz urząd.
Formy zawierania kontraktu – forma ustna, bogata symbolika, w dwóch etapach:
-homagium, czyli hołd lenny
-inwestytura, czyli wprowadzenie w lenno
Obowiązki wasala – obowiązek wojskowy (istota tej konstrukcji, służba w wyprawie wojennej seniora, kawalkada),
obowiązki rady (senior może wezwad każdego wasala, aby ten udzielił mu rady, z czasem cała administracja w
senioriach zostaje przejęta przez wasali, każdy z wasali miał prawo do sądu równych mu wasali) obowiązki o
charakterze finansowym (wasal obowiązany był świadczyd w następujących sytuacjach : w przypadku odnowienia
lenna, zmianę w osobie wasala, senior mógł pobierad zasiłki finansowe jeżeli był pasowany na rycerz a, lub jego syn
będzie pasowany na rycerza, gdy dojdzie do związku małżeoskiego, jeżeli senior dostanie się do niewoli, wtedy
obowiązkiem wasali jest wykupid swojego seniora, ostatnim świadczeniem jest świadczenie za krucjaty, chyba, że
wasal wyruszał razem z seniorem, wtedy był zwolniony ze świadczeo)
Obowiązki seniora – lojalnośd wobec swojego wasala, zapewnid spokojne objęcie w posiadanie nieruchomości
będącej przedmiotem lenna, ma mu zapewnid sądownictwo równych, musi się z tego wywiązywad, stosunek lenny
trwał dożywotnio, z czasem dojdzie do dziedziczenia lenna nawet przez kobiety)
Jeżeli strony nie wywiązują się ze swoich obowiązków mamy do czynienia z felonią, czyli wiarołomstwem.
Konsekwencje:
-wasal traci przedmiot lenna, prawo do renty, traci nieruchomośd
-jeżeli senior dopuści się felonii struktura lenna wygasa (bardzo rzadkie zjawisko, ponieważ wasal mógł sprzedad
przedmiot lenna za zgodą seniora, ale nie mógł rozporządzad lennem na wypadek śmierci)
Jeżeli lenno było niedziedziczne takie lenno przechodziło na rzecz seniora.
KRÓL
WASALE KRÓLA (SENIORZY WASALI)
WASALE SENIORÓW
Paostwo feudalne przechodziło przez różne etapy:
-paostwo wczesno feudalne
-okres rozbicia dzielnicowego
-feudalna monarchia stanowa
-feudalna monarchia absolutna (w tym monarchie absolutne oświecone)
W pełni ukształtowane paostwo feudalne – PAOSTWO FRANKÓW
Początki tego paostwa – 496 Frankowie pokonali wodza Rzymskiego, pierwszym władcą jest Chlodwig, panują dwie
dynastie Merowingów i Pepinidów. Paostwo funkcjonowało do traktatu w Verdun (843 r.).
Ustrój paostwa frankowskiego :
-początkowo oparta na związkach osobistych a nie terytorialnych, władca jest władcą franków, to paostwo było
patrymonialne, co wzmacniało pozycję głowy paostwa (dziedziczne paostwo). Prawo do tronu mieli wszyscy męscy
potomkowie, nawet ci nie z prawego łoża, po 843 r. mamy do czynienia z elekcją w ramach rodu.
Zakres władzy królewskiej:
-dosyd szeroki, ale władcy i paostwa nie interesowało wiele kwestii, interesowało ich porządek, król jest strażnikiem
pokoju, w jego rękach znajduje się pokój królewski (PAX regia), król jest najwyższym sędziom, jest zwierzchnikiem
wszystkich sądów w paostwie, sąd króla jest sądem najwyższym w paostwie, ma prawo apelacji każdy do sądu
królewskiego, król posiada prawo ewokacji, czyli prawo wywołania danej sprawy przed sąd królewski, czyli sprawa
się toczy przed innym sądem, a król korzystając ze swojego prawa może wywoład tą sprawę przed swój sąd, miał
bannus czyli prawo wydawania rozkazów, czyli pełnie władzy wykonawczej oraz ma również prawo ustanawiania
urzędników, król stanowi prawo, wydawali akty prawne zwane kapitularzem w paostwie frankooskim, współpracują
z kościołem katolickim, ale na warunkach paostwa, władcy, on decydował o obsadzie opactw i bisku pstw, dawał im
uposażenie, zwoływał synody kościelne, ogłaszał te uchwalane na synodach prawa, czuwał nad przestrzeganiem tych
praw, władca jest od czasu przyjęcia chrześcijaostwa jest pomazaocem bożym.
W PF nie ma stolicy, władca był w ciągłym ruchu z powodu tego, że wykonując on swoje obowiązki jeździ po kraju
żeby sądzid, informowad o nowych prawach, zwołuje oddziały wojskowe, a także podróżuje ponieważ król i jego
otoczenie to kilkuset osób.
Struktura dworu:
-urzędnik zwany majordomusem (kieruje pracą wszystkich urzędników, jest mistrzem ceremonii, nadzorcą, po
pewnym czasie stał się urzędem dziedzicznym, po przejęciu władzy Pepinidów zlikwidowano ten urząd)
-kanclerz, początkowo arcykapłan, spowiernik władcy, nadzoruje pracę notariuszy, zajmuje się archiwum i skarbcem
-mnóstwo urzędników gospodarczo-technicznych, którzy zajmowali się dostarczanie żywności, trunków i organizacją
polowao
Zarząd terytorialny paostwa Frankowskiego:
-hrabstwa (na czele stał komes – hrabia, który pochodził z nominacji władcy, zapewniał spokój i bezpieczeostwo na
terenie tej jednostki, posiadał kompetencje wojskowe, policyjne i sądowe, ściąga daniny i podatki, początkowo są
usuwalni w każdej chwili, ale z czasem władca przekazywał im w lenno dobra leżące na terenie hrabstwa, w związku z
czym niechętnie chcieli się usuwad, chcieli je przekazywad swoim następcom), marchie (są kierowane przez
margrabie, a marchie to hrabstwo na peryferiach paostwa, margrabia posiadał duże wojskowe kompetencje,
prowadzi lokalną politykę zagraniczną), księstwa (tereny podbojów, książę nie jest suwerenny, podlega władcy
paostwa) (wszystkie są równorzędne dla siebie)
Objazdy terenów związane są z kontrolowaniem działalności podporządkowanych mu urzędników, pierwszy raz
pojawia się system kontroli urzędników w czasach karolioskich, pojawiają się wysłannicy królewscy, to są
urzędnicy, którzy mają kontrolowad poczynania lokalnej administracji, cały kraj podzielono na okręgi inspekcyjne
w ramach tej kontroli. Okręg obejmował hrabstwo i kilka marchii, raz do roku pojawiali się w nich wysłannicy
królewscy, działali w jego imieniu, przyjeżdżali do stolicy hrabstwa i zbierali skargi od ludności na danego
urzędnika, kontrolowali czy nie doszło do nadużycia władzy, kontrolerami byli margrabowie i biskupi, hrabiowie.
System ten jednak nie był skuteczny, ponieważ nie były one skuteczne. Pod koniec panowania Karolingów
rozwinięto pomysł kontroli, ponieważ dodano kontrolerów kontrolujących, którzy mają sprawdzid skutecznośd
kontroli.
W zarządzie uczestniczyły jeszcze wiece bądź zjazdy, gdzie dokonywano przeglądów wojska, dowódcę wyprawy, z
czasem na tych zjazdach władca ogłasza swoją wolę, sądzi, rozstrzyga spory, w paostwie franków istniały dwie formy
zjazdów – pola marcowe (za czasów Merowingów), oraz majowe (za czasów Karolingów). Mniejsze zjazdy to Placida,
uczestniczyli w nich urzędnicy funkcyjni, wyższe duchowieostwo, możni, efekty zjazdów przekazywane są na zjeździe
większym.
Paostwo Polskie we wczesnym Średniowieczu
Władca – monarchia patrymonialna, czyli traktowana była jako własnośd prywatna każdego z władców, których Gall
Anonim zaliczał do „władców przyrodzonych”, paostwo przechodzi w ramach jednego rodu. Władca jest najwyższym
strażnikiem bezpieczeostwa i pokoju w paostwie, w związku z tym jest to dowódca sił zbrojnych i ich najwyższy
zwierzchnik, jest to podmiot, który prowadzi politykę zagraniczną, jest samodzielny. Wymiar sprawiedliwości jest
jedną z najważniejszych funkcji władcy, ponieważ kara była źródłem dochodów władcy, sąd władcy jest sądem
najwyższym, do którego można się odwoład, król obsadza urzędy w paostwie, wszyscy urzędnicy są urzędnikami
władcy, nie paostwa lecz konkretnego władcy właśnie, on również może ich dowolnie usuwad. Władca jest tym, który
zwołuje wiece, dzięki temu urzędują liczni urzędnicy.
Ośrodkiem życia jest dwór, znowu ruchomy, który przemieszcza się razem z władcą. Pierwszym urzędnikiem na
dworze jest comes palatinus (komes dworski), który zajmuje się dworem, jest mistrzem ceremonii, zarządza dworem
i nadzoruje urzędników, sądzi ich, dba o bezpieczeostwo władcy, to jest również dowódca wojskowy, jest on
protoplastą wojewody, jest przy okazji zaufany człowiek władcy, zajmuje się wychowanie następcy tronu, ten
wojewoda sądzi również nadwornie, sądzi obok władcy albo sam w imieniu króla, niżej wojewody są kasztelanowie,
oprócz Krakowa. Obok wojewody istotną rolę na dworze pełnił kanclerz, który był duchownym i spowiednik dworski.
Oprócz kanclerza, który zajmował się tylko nadzorem nad kancelarią, w której ramach mamy notariuszy, którzy
podejmowali pracę biurowe. Kanclerz zajmował się z urzędu podejmowaniem prób kodyfikacji prawa. Istniał Także
sekretarz wielki - zawsze duchowny. Dokumenty zawsze znajdowały się w skarbcu. Skarbnik – nadzór nad skarbem
władcy tym kruszcowym i tym archiwalnym, oraz nadzoruję mincerzy, czyli rzemieślników wybijających pieniądze
oraz odpowiedzialni są za ściganie fałszerzy. Istnieją też stolnicy, cześnicy, miecznicy.
Jeden władca ma jeden komplet urzędników.
Inne instytucje w zarządzie w czasach wczesno Piastowskich:
-Rada Książęca/Królewska (w jej skład wchodzą zaufani władcy)
-Dywizja Książęca (instytucja wspierająca Władce, jego zaplecze militarne, dzieli się na drużyny. Starszą tzw. Radę
Dowódców i Młodszą czyli zwykłych żołnierzy. Władca miał swobodę obsadzania drużyn i sam ją utrzymywał)
-Wiec
-Zjazdy lokalne/spotkania urzędnicze
Paostwo na szczeblu terytorialnym :
-monarchia dzieliła się na prowincję, Gall Anonim mówi, że było ich 7, na czele której namiestnik (książę ziemski). Ich
kompetencje to sprawowanie najwyższej władzy administracyjnej w imieniu władcy, zapewnienie porządku i
bezpieczeostwa w terenie, które podlega jego władzy a w ramach tego porządku uprawienia policyjne, oprócz te go
uprawnienia wojskowe, rozporządzanie siły zbrojnej działającej na danym terenie oraz uprawienia skarbowe,
egzekwowanie danin, posług itp. Namiestnicy byli powoływani i usuwani z urzędu przez władcę
-okręgi grodowe na niższym szczeblu, obszar jakiegoś terytorium wokół grodu, w ramach tych okręgów występują
główne okręgi grodowe i pozostałe okręgi grodowe w każdej prowincji. Na czele okręgu stał komes kastellanus
(kasztelan), który zajmował się zarządem. Posiadał bardzo rozbudowane kompetencje sądowo -policyjnych
Dochody paostwa wczesnopiastowskiego:
-podstawowym źródłem dochodów była danina, podstawą opodatkowania był dwór, gospodarstwo. Jedną z
pierwszych form daniny była taka ściągana w bydle, kwit podatkowym był narzas, bardziej wymagający był
obowiązek budowy i naprawy grodów, umocnieo, dostarczanie ludzi dla Stróży, dostarczania żywności, opału
-łupy wojenne
-domena książęca (dobra własne królów)
-prawo nadbrzeżne (z rozbitych statków ludzie przejmowali na własnośd towary)
-posługi (osobiste, rzeczowe) np. stan, stancja – połączenie daniny i posługi, obowiązek ugoszczenia władcy i jego
urzędników. Powóz, przewód, podwoda – dostarczenie koni i środków transportu, obsługa, ochrona. Posługi
łowieckie, dozór bobrów
-dochody z daniny monarszej
-monopole książęce (regale książęce – wyłącznie zastrzeżone dla władcy sfery działalności gospodarczej np.
rybołóctwo, przewóz, utrzymywanie grodów, górnictwo, regale karczmy, mennicze, łowieckie, młynne)
-dochody z kar sądowych (sędzia grodowy, włodarz, chorąży)
Monarchia Stanowa :
Te wszystkie dawne tereny dzielnicowe, ziemie, które w okresie rozbicia paostwa się wykształciły, te które
zachowały pełną władzę, od XV w. nazywa są województwami, tam gdzie ten urząd wojewody nie utrzymał się to
ziemię, czyli są urzędy ziemskie ale nie ma na ich czele wojewody, nie zależało to od wielkości.
Powiat pojawia się w II poł. XIV w., był początkowo podstawową jednostką administracji sądowej ! Powiat był
okręgiem, z którego wszystkie sprawy trafiały do jednego sądu ziemskiego. Jeżeli chodzi o podziały terytorialne aż
do kooca I Rzeczypospolitej:
województwo
ziemia
powiat
Powiat a kasztelania – większośd kasztelani przekształciła się w powiaty
Kto mógł uzyskad urzędy w paostwie?
O urzędy mogli ubiegad się tylko mężczyźni, tylko szlachta , właściciele ziemscy, musiał mied właściwie położone
dobra, odpowiedni wiek, pełnej czci (zdolnośd do pełnych czynności prawnych, nie jest objęty infamią). Nie musiał
posiadad wykształcenia, z tego względu, że już w wieku XV większośd urzędów jest czysto ho norowych, jest to efekt
przekształcania się urzędów dworskich w ziemskie. Wymagana nie była też umiejętnośd czytania i pisania, ponieważ
każdy urzędnik mógł wyznaczyd swojego podrzędnika, urzędy dawało się za dane zasługi dla króla. Urzędy są
dożywotnie, w zasadzie pozbawid go można tylko poprzez przestępstwo pospolite, albo zaproponowad mu urząd
wyższy.
Urzędy ziemskie :
Wojewoda – urząd lokalny, terytorialny, był urzędnikiem na czele hierarchii wojewódzkiej, kieruje Radą
Województwa, przewodniczy na Sejmikach Ziemskich, jeśli się na nim pojawi, zawsze przewodniczył na Sejmikach
Elekcyjnych, był dowódcą pospolitego ruszenia wojewódzkim i w czasie tego ruszenia sprawuje sądownictwa (Sąd
Wojewodzioski, który zajmuje się sprawami związanymi z wyprawą, ale również załatwia sprawy testamentów itp.),
przewodniczy Sądowi Wiecowemu/Zjazdowemu, nadzorował sądownictwo ziemskie w Małopolsce, ma jurysdykcje
nad ludnością żydowską, ustanawiał woźnych sądowych dla wszystkich sądów w województwie, nadzorował
wojewodę miast królewskich, od przywilejów nieszawskich wojewoda obowiązany był ustanawiad cenniki na wyroby
rzemieślnicze i na surowce pochodzenia rolniczego, wojewoda był senatorem.
Kasztelan – stracił wiele kompetencji na rzecz starostów (wojskowe i sądowe), jednak doprowadzał zebranych
oddziałów z tereny powiatu na miejsce zbiórki, był senatorem.
Sędzia ziemski – sądownictwo ziemskie dotyczyło szlachty osiadłej, z tego tytułu jest jednym z ważniejszych
urzędników, status sędziego jest bardzo wysoki, ochrona sędziego jest na równi z ochroną króla czy starosty.
Urzędy dygnitarskie :
Stolnik, podstolnik, łowczy, miecznik – urzędy honorowe, tytularne, z którymi nie są związane żadne kompetencje
Wojski – czuwał nad bezpieczeostwem ziemi w czasie wyprawy pospolitego ruszenia
Szlachta starała się wymusid na władcy, aby nominowani byli tylko Ci z danej ziemi, istotną rolę odgrywała Rada
Panów Ziemi. Sędzia ziemski był wybierany przez króla z czterech kandydatów wybieranych przez Sejm.
Zasada niepołączalności pewnych urzędów i godności – pewnych urzędów nie wolno było łączyd w jednym reku
(incopatybilitas)
Urzędy centralne :
Wiek XVI
Dygnitarze koronni i nadworni, którzy weszli w skład senatu nazywani są w paostwie szlacheckim ministrami :
marszałek koronny, marszałek wielki koronny, kanclerz i podklancerze, podskarbi. Wzorcem dla tych urzędów była
małopolska. W 1504 r. przeprowadzono podział kompetencji pomiędzy urzędy ministerialne, ale nie
podporządkowano ministrom urzędników prowincjonalnych.
Marszałek Wielki – zarządza dworem królewskim, mistrz ceremonii, organizuje te wydarzenia, które toczą się na
dworze, nadzorował pracę dworu, sprawuje sądownictwo dyscyplinarne nad dworzanami, minister który najbliżej
związany jest z osobą władcy, dba o bezpieczeostwo władcy, był szefem kontrwywiadu, ustalanie cen zakupów dla
dworu w miejscu pobytu króla, wydawał Artykuły Marszałkowskie (przepisy karno-porządkowe ogłaszane przez
Marszałka regulujące bezpieczeostwo w miejscach sejmowania)
Kanclerz i podkanclerz – szlachta wymusiła w 1504 r. wprowadzenie obowiązek kanclerza, który polegał na tym, że
badał on czy akty wychodzące z kancelarii są zgodne z prawem. Jeden z kanclerzy musi byd osobą świecką, drugi
duchowny. Kanclerz nadzoruje prace kancelarii, prowadzi księgi kanclerskie (metryki koronne/litewskie), stoi na czele
wszystkich komisji kodyfikacyjnych w naszym paostwie, przewodniczy Sądom Ase sorskim (dot. miast królewskich),
symbolem władzy kanclerskiej była pieczęd kanclerska. Podkanclerz ma identyczne kompetencje jak kanclerz, jedyną
różnicą jest wielkośd pieczęci.
Podskarbi koronny – urząd wykształcił się z urzędu skarbnika, który zarządza skarbem królewskim. Kontrolowany
jest przed sejm.
Podskarbi nadworny – zarządza wydatkami króla i dworzan. Od 1504 r. podskarbi nadworny zastępuję koronnego
podczas nieobecności. Ma do pomocy pisarza skarbowego.
Hetman – urząd ten pojawił się później, dlatego przez długi czas nie był traktowany jako minister. Traktowany jest
tak dopiero od XVIII wieku. Hetman był dowódcą wojsk zaciężnych, na początku każdy samodzielny dowódca
określany był hetmanem, ale w 1503 r. po raz pierwszy urząd Hetmana Koronnego, któremu podlega dowódca
obrony potocznej na Rusi. Dopiero od lat 30 urząd hetmana stał się urzędem stałym. Od 1539 r. do pomocy
hetmanowi wielkiemu dodano drugiego Hetmana Polnego. W XVI w. pojawia się urząd Hetmana Nadwornego
(dowódca garnizonu królewskiego). W 1581 r. Król ustanawia dożywotnośd urzędu hetmaoskiego, ale kompetencje
hetmana od 1590 r. zmienia i reguluje tylko i wyłącznie Sejm. Hetman wydaje przepisy karno -sądowe, tzw. Artykuły
Hetmaoskie (regulują porządek w czasie wypraw wojennych), w czasi e wojny mógł karad, przedstawiał żołnierzy do
nobilitacji, miał również istotny wpływ na politykę zagraniczną przede wszystkim na politykę południowo -wschodnią,
mianowicie hetman miał prawo utrzymywania własnych rezydentów na terenie Turcji, Krymu, Mołdawi i i
Wołoszczyzny. Urząd Hetmana był w rękach możnowładców (z reguły Małopolan), każdy z hetmanów był wojewodą
albo kasztelanem, więc znajdowali się w senacie. Szlachta, która brała udział w wyprawach wojennych nie traciła
swoich praw politycznych
Instygator koronny – oskarżyciel publiczny w sprawach, w których urzędnik swoją działalnością wyrządził szkodę
finansową Skarbowi Paostwa, Królowi, w sprawach przywrócenia własności królewskiej, zdrady głównej, oraz w
sprawach niższych urzędników
Jeżeli chciałby taki minister chciałby wydad polecenie urzędnikowi lokalnemu, mógł je tylko wydad za
pozwoleniem władcy za wyjątkiem hetmana.
Sejmiki szlacheckie
Geneza – okres rozbicia dzielnicowego, wiec dzielił się na Radę Panów Ziemi i Sąd Wyższy Ziemi. Każdy sejmik
zbudowany jest z dwóch elementów : Radę Panów i „”prostych ziemian”. Sejmiki zwoływane były przez Starostę,
Wojewodę na mocy uniwersału królewskiego. Sejmiki trwały zazwyczaj jeden dzieo, zbierały się na świeżym
powietrzu, na cmentarzach przy kościołach. Sejmik obradował przy świetle dziennym, ewentualnie obrady
przenoszono na następny dzieo. Uczestniczyd w nich mogły osoby bene natus, czyli szlachtę dobrze urodzoną,
przewodniczył im najstarszy urzędem uczestnik sejmikowego spotkania, z czasem w II poł. XV I pojawił się marszałek,
który był wybierany. Odbywało się to zwykłą większością głosów. Obrady sejmikowe rozpoczynały się od legacji
kogoś z panów rady.
Rodzaje sejmików:
1. Sejmik przedsejmowy
- wybiera posłów na sejm
- przygotowanie instrukcji dla posłów (instrukcje poselskie) – często szczegółowa
- wskazywanie kandydatów na urzędy
- ustalanie list polecających
2. Relacyjny
- zwoływany przez posłów wracających z sejmów (zdają relacje z obrad sejmu, jakie obowiązki zostały nałożone na
ziemię/powiat, przy okazji sejmik mógł kontrolowad działania tego posła wracającego z obrad)
3. Deputacki
- wybierały deputatów czyli członków trybunału koronnego (najwyższy sąd w paostwie); zbierały się w I połowie
września
4. Elekcyjny
- zwoływany przez wojewodę
- wskazywane kandydatów na urzędy ziemskie
5. Gospodarczy albo gospodarski
- jedyne sejmiki które zajmowały się sprawami lokalnymi (kwestia infrastruktury lokalnej)
6. Kapturowy
- sejmiki okresu bezkrólewia
- zajmowały się kwestiami porządku i bezpieczeostwa
7. Egzulancki
- egzul (ktoś przychodzący z zewnątrz)
- grupowały szlachtę z terenów które nie należały już do Rzeczypospolitej.
Konfederacje szlacheckie – zawiązuje się je w celu realizacji określonego zadania, więc jest to związek celowy
(wystąpienie przeciwko władcy albo jego działaniom – rokosz). Do konfederacji się przystępowało, nie odgórnie
czy na mocy decyzji administracyjnych. Każdy szlachcic imiennie do niej przystępował. Konfederacja nie była
czasowa, tylko trwała do momentu zrealizowania danego celu. Były one zawierane na różnych szczeblach
(wojewódzkie, ogólnopaostwowe, powiatowe). Konfederacja wyłaniała swoje władze :
- wykonawcze (marszałek stał na jej czele, posiadała generalnośd albo zwierzchnośd. Obok marszałka mamy
konsyliarzy, czyli radców, w skład generalności wchodzili regimentaże, czyli dowódcy sił konfederacji)
- struktury, które zajmowały się tworzeniem prawa dla konfederacji i miał się przyczynid do realizacji głównego
celu, jest to władza stanowiącą prawo (tzw. Walna Rada czyli przedstawiciele sejmików i struktur konfederacji
lokalnych. Aby prawo miało obowiązywad po konfederacji przedstawiano projekt sejmowi ustawodawczemu)
- sądy konfederackie (sądy doraźne, zajmują się specjalnymi zadaniami np. danie o porządek i bezpieczeostwo,
walka z rozbojem itp. W momencie zawiązania konfederacji sądy zwyczajne przestają działad, są zawieszone.
Konfederacja nie mogła rozwiązad się przed realizacją danego zadania.
Organizacja paostwa w okresie bezkrólewia
Urzędnicy, sądy, sejmiki działają w imieniu króla, więc nie można przeprowadzid żadnych reform ustrojowych. Król
jest traktowany jako strażnik bezpieczeostwa i spokoju publicznego, skoro go nie ma zaczynają zawiązywad się
konfederację specjalne (kapturowe), która miała zapewnid spokój i bezpieczeostwo w czasie bezkrólewia.
Konfederacje tworzyły sądy kapturowe, które zwalczały wszelkie naruszenia bezpieczeostwa w związku z okresem
bezkrólewia. Inter rex sprawuje władzę w okresie bezkrólewia, jest to prymas, doprowadza do obsadzenia tronu,
zarządzanie paostwem w okresie bezkrólewia, czynności organizacyjne, nie może ustanawiad nowych urzędów,
reprezentuje paostwo na zewnątrz i zwołuje wszystkie sejmy okresu bezkrólewia. Króla wybierano na zasadzie
elekcji viritim, która polegała na tym, że każdy szlachcic ma prawo oddad głos na tego kandydata którego uznaje za
godnego bycia królem. O tym kto wygrał decydowały czynniki poza wyborcze (przekupstwo etc.).
Sejmy okresy bezkrólewia:
1. Sejm konwokacyjny – zwoływany przez prymasa, trwa koło 2 tyg. Obie izby obradowały łącznie (poselska +
senat), odnoszono na nim się do zaistniałej sytuacji (zatwierdzenie konfederacji kapturowych), sądów
kapturowych), dyskutowano nt zasady elekcji (viritim), ustalano miejsce i czas elekcji
2. Sejm Elekcyjny – wybierano króla, który miał nim zostad spośród reprezentantów paostw europejskich
(Habsburgowie), kandydatów rodzimych (piast, czyli mieszkaniec RP obojga narodów stanu szlacheckiego).
Odbywały się we wsi Kamieo pod Warszawą. Pojawiają się pacta conveta (wymuszony program wyborczy
każdego z kandydatów wykreowany na poziomie rokowao) oraz artykuły henrykowskie (stałe, niezmienne
fundamentalne zasady ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego. Zostały spisane ponieważ była to
wskazówka i ograniczenie dla władców elekcyjnych). Na sejmie sporządzane są przez mieszaną komisję
poselsko-senatorską egzorbitancję (instrukcja jak ma zachowywad się król, aby nie narazid się na gniew
szlachty)
3. Sejm Koronacyjny – koronacja w Krakowie, dokonywad miał jej prymas.
Artykuły henrykowskie – nazwa pochodzi od Henryka Walezego, są to podstawowe zasady ustroju (nie konstytucja),
fundamentalny, reguluje niektóre z istotniejszych kwestii wg kryterium istotności z punktu widzenia szlachty .
Przykład na to, że władza królewska uległa ograniczeniu. Podstawą jest zasada wolnej elekcji, a co się z tym wiąże
stwierdzenie, że każdy władca polski nie może używad tytułu dziedzica, ani wskazywad swojego następcy na tronie.
Istniało też prawo wypowiadania nieposłuszeostwa królowi (konstrukcja prawa oporu), jeśli ten nie będzie wypełniał
obietnic. Wyraźnie wskazują podmioty upoważnione do prowadzenia polityki zagranicznej (polityka trojakiego
szczebla :
I.
II.
III.
Sprawy najważniejsze jak wojna, pokój, traktaty, traktaty gospodarcze. Działa w nich cały sejm (w tym król)
Sprawy istotne z punktu widzenia RP (poselstwa zagraniczne, zbieranie wojska), współdziała w nich król z
radą senatorów. Odbywa się za radą senatu, jest to forma łagodna.
Sprawy nieistotne z punktu RP. Zajmuje się tym król, ale senat nie ma nic do gadania
Małżeostwo króla : istotna sprawa z punktu widzenia zagranicznego, więc senat wybiera małżonkę królowi
Król związany jest z senatem, w tym senacie podstawowym zadaniem króla jest doprowadzenie do wspólnego
zdania izby (przewodniczący i mediator). Gdyby mu się nie udało, mimo działao, król decyduje o tym które zdanie
jest najlepsze dla RP. AH przewidują obowiązek zbierania sejmów. Sejm Koronny ma byd zwoływany najpóźniej co
dwa lata. Czasem musi byd zwołany też sejm nadzwyczajny za Radą Senatorów, ma trwad do 6 niedziel.
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)