Paweł Jurewicz
Johanna Gottlieba Fichtego Zamknięte państwo handlowe
Z osiemnastego wieku i rewolucji - jak ze
wspólnego źródła - wypłynęły dwie rzeki:
pierwsza wiodła ludzi ku instytucjom
liberalnym, podczas gdy druga
prowadziła ich ku władzy absolutnej.
Alexis de Tocqueville
W tej krótkiej pracy chciałbym się przyjrzeć filozofii politycznej Fichtego z dwu perspektyw. Spróbuję po pierwsze spojrzeć na tekst Zamknięte państwo handlowe1 przez pryzmat mało znanego artykułu Friedricha Hayeka. Będzie to niejako przyjrzenie się od „wewnątrz” pomysłom niemieckiego filozofia. Drugą perspektywę nazywam „zewnętrzną”, co oznacza wpisanie tego utworu w historię Niemiec, a także szerzej - socjalistycznej myśli ekonomiczno-politycznej. Nie będzie to praca czysto historyczna. Problemy poruszane przez Fichtego do dziś nie uzyskały powszechnie uznanego rozwiązania, co więcej, pomysły samego filozofa nie straciły na aktualności i są w różnych formach powtarzane przez współczesnych filozofów, ekonomistów i polityków. Spróbuję również przyłączyć się do tej dyskusji.
Wprowadzenie
Fichte rozpoczyna Zamknięte państwo... definicją polityki, uznaje bowiem ten tekst za traktat polityczny. I choć pisze go jako „polityk spekulatywny” a nie „praktyk”, wynika to po prostu z tego, że między „państwem rzeczywistym” a „państwem prawa” (takim do jakiego należy dążyć) znajduje się właśnie polityka, która jest tym co przekształca to pierwsze w to drugie. Dzieło to powstało by wskazać cel ku któremu należy dążyć i środki, jakie należy przedsięwziąć.
Wzorem XVII-wiecznych klasyków myśli społeczno-politycznej, autor rozpoczyna od przedstawienia stanu natury2. Nie jest w tym oryginalny. Za Hobbesem i jego Lewiatanem widzi ludzi w stanie wojny „każdy przeciw każdemu”. Zawierają oni ze sobą umowę o nie szkodzeniu sobie (jak u wspomnianego Hobbesa czy Locke'a). Dzięki tej umowie jednak pojawia się coś jeszcze, coś co stanowi novum w historii myśli.
I. Własność
Własność - zdaniem Fichtego - zaczyna się od tego, że dwie osoby umawiają się ze sobą co do jakiejś rzeczy. Tylko między nimi ona obowiązuje. Jeśli nie zawarli jej z osobą trzecią, to tej osoby ta umowa nie obejmuje, a zatem ma do danej własności takie samo prawo jak wszyscy ludzie przed zawarciem tej umowy.3 I w tym miejscu potrzebne jest państwo. Chroni ono własność danej „zamkniętej zbiorowości” przed wszystkimi innymi, z którymi się spotka tak, że nie potrzeba zawierać rzeczywistej umowy z wszystkimi ludźmi. A zatem - i to jest ta nowa myśl - (1) własność nie istnieje i nie może istnieć niezależnie od państwa. Co więcej, zadaniem państwa jest nie tylko (2) chronić ją, ale i ją (3) nadać. Wynika to z pierwszej zasady. To jednak nie wszystko. Fichte traktuje własność jako „prawo własności do działania bez własności jakiejkolwiek rzeczy”4 lub inaczej to formułując, jako „wyłączne prawo do określonej czynności”. Ten, kto ma prawo do działania, związanego z jakimś przedmiotem (np. polem lub kopalnią) lub też nie związanego z żadnym przedmiotem (np. do wykonywania jakiegoś rzemiosła), posiada tym samym prawo własności danej rzeczy lub czynności. Choć w rzeczywistości „w ogóle nie ma czegoś takiego jak własność ziemi”5. Fichte nie wyobraża sobie własności w przypadku człowieka żyjącego samotnie na bezludnej wyspie a także odrywa pojęcie własności od przedmiotu, do którego się stosuje. Skutkiem tej decyzji i zdefiniowania własności wyłącznie poprzez „wolne działanie” - filozof wikła się w sprzeczność. Bowiem jeśli własność jest wolnym działaniem na przedmiocie, a przedmiot nie podlega własności, to tym samym przedmiot nie podlega (w myśl definicji) wolnym działaniom. A jako, że ze sprzeczności wynika wszystko, w dalszej części spróbuję pokazać do czego doprowadziła tak sformułowana definicja. Rozważając stan natury, Fichte zastanawia się też nad zasadami sprawiedliwego podziału „sfery wolnych działań”, które mają się stać własnością. Zakładając, że „celem wszelkiej ludzkiej aktywności jest życie”6, każdy zatem w wyniku tego podziału powinien mieć możliwość życia i to życia na tym samym poziomie przyjemności co inni. Ten cel, co znowu wynika z pierwszej zasady, powinno realizować państwo („(4) powołaniem państwa jest dać każdemu to, co mu się należy”).
(…)
…, do którego należy.
Jak zatem widzimy, idea sprawiedliwego (tak jak to słowo rozumie Fichte) podziału dóbr jest podstawą i uzasadnieniem dla przedstawionej koncepcji wymiany handlowej. Niestety, jeśli Milton Friedman ma rację, to „Społeczeństwo, które stawia równość - w sensie równości podziału - przed wolnością, nie zrealizuje ani równości, ani wolności. Użycie siły dla osiągnięcia równości zniszczy wolność. Siła…
… jest skrajnym zniewoleniem poddanych i zmusza się tam praktycznie do wszystkiego.
V. Rozum
Zamknięte państwo handlowe przypomina renesansowe utopie. Choć są one odmienne w formie, to kryje się w nich wszystkich wiara w ludzki rozum. Friedrich Hayek w artykule Indywidualizm prawdziwy i fałszywy25 pokazuje - zainspirowany zacytowaną na początku myślą Tocqueville'a - źródło i zasadę tego myślenia. Prawdziwy…
… naukowców, mówiły o zawracaniu rzek w Azji a III Rzesza i socjaldemokratyczna Szwecja praktykowały eugenikę. To wszystko znajduje swoje początki u Fichtego:
Rząd (...) nie zaniecha żadnych eksperymentów, jakie można z nimi [zwierzętami] przeprowadzić, jak również doświadczeń służących uszlachetnianiu wszystkich rodzajów rodzimych produktów, nawet na dużą skalę. Przejmujący - zwłaszcza gdy pomyślimy o niemieckiej przestrzeni życiowej - jest fragment o wojnie: „Państwo, które zamierza zamknąć się jako państwo handlowe, musi wprzódy, w zależności o sytuacji, albo poszerzyć , albo zawęzić swoje granice, by się znaleźć w granicach naturalnych (!).” Przymusowe przesiedlenia („akcja Wisła”) i wojny podjęte dla uszczęśliwienia ludzi są naturalnym dopełnieniem raju na ziemi, który tworzy Fichte. Ciągłe…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)