Zbigniew Bocheński
ZE STUDIÓW NAD POLSKĄ ZBROJĄ
HUSARSKĄ
Zagadnienie polskiej zbroi husarskiej, tak na pozór oczywiste, kryje pomimo
wszystko, co juŜ na ten temat wiadomo, wiele jeszcze zagadek i niejasności. Jej
geneza przedstawia się jako zjawisko dość skomplikowane, będące wynikiem
oddziaływania róŜnych formalnych i funkcjonalnych elementów uzbrojenia
ochronnego wschodniego, węgierskiego i zachodniego. Elementy te,
przekształcone u nas swoiście oraz uzupełnione przy udziale rodzimej tradycji
szczególnie w zakresie wystroju, dały w ostatecznym zestawieniu całość wysoce
oryginalną i charakterystyczną.
Wobec braku bardziej szczegółowych przekazów źródłowych na temat
naszego dawnego przemysłu zbrojeniowego i przy całkowitym braku znaków
płatnerskich na dochowanych do naszych czasów okazach oryginalnych, nie
sposób powiązać je z ośrodkami wytwórczymi czy warsztatami, o których
istnieniu i działalności jesteśmy poinformowani niestety zbyt ogólnikowo i w
niedostatecznym stopniu. Nie moŜe tu wiele pomóc mętna często i nie zawsze
udokumentowana tradycja, łącząca poszczególne zbroje z określonymi nawet
osobistościami. Dlatego teŜ chęć oznaczenia czasu powstania naszych zbroi i
ustalenia chronologii pewnych odmian, jak równieŜ wprowadzenia jakiejś
systematyki w istniejący materiał zabytkowy wymaga posłuŜenia się metodą
typologiczną i porównawczą łącznie z analizą stylistyczną strony dekoracyjnej.
Polska zbroja, a raczej półzbroja husarska naleŜy do typu wybitnie
uŜytkowego uzbrojenia ochronnego, dostosowanego praktycznie do potrzeb
polskiej taktyki bojowej i dającego moŜliwie największą swobodę ruchów przy
równoczesnym dostrojeniu do charakteru "cięŜkiej" jazdy uderzeniowej, jaką
była w owym czasie (tj. od Batorego do końca w. XVII) polska husaria. Datuje
się na ogół istniejące okazy tej zbroi na wiek XVII i początek XVIII,
przyjmując raczej granice płynne i nie precyzując ich bardziej ściśle. UwaŜa
się jednak, Ŝe ostateczne wykształcenie jej jako całości przypada na czasy
Władysława IV, Ŝe najstarsze dochowane typowe okazy, jakie oglądamy w
muzeach, sięgają właśnie tego okresu, Ŝe panowania Batorego i Zygmunta III
były latami kształtowania się tej zbroi, w wyniku czego ustaliła się dopiero jej
ostateczna i charakterystyczna forma znana nam juŜ z autopsji .1
1 Por. G r o d e c k i K. S., Karwasz zbroi polskiej (Broń i Barwa IV, 1937, s.
236)
Działo się to niewątpliwie w powiązaniu ze schyłkowym okresem pełnej zbroi
na Zachodzie, która - będąc tegoŜ Zachodu kreacją, zaczęła pod koniec wieku
XVI w sposób zdecydowany tracić na swej funkcjonalności i praktycznym
zastosowaniu, a wiek XVII stał się widownią jej stopniowego i niemal
całkowitego upadku, przygotowywanego zresztą od dawna przez broń palną,
której prymat na polach bitew nie ulegał juŜ Ŝadnej wątpliwości. JuŜ pod
koniec XVI wieku znalazła zastosowanie w jeździe półzbroja, która w
lŜejszych formacjach tej broni, dostosowanych w krajach wschodniej i
środkowej Europy z konieczności pod względem
(…)
…, sędziego
stęŜyckiego i sekretarza króla Władysława lV" (10, 12)19 oraz taki sam okaz z
Muzeum Narodowego w Krakowie (nr V, 18), przechowywany w swoim czasie
w rodzinie Wielogłowskich z Owieczki koło Nowego Sącza (11).20
19 Gembarzewski B., Husarze. Ubiór, oporządzenie i uzbrojenie (Broń i
Barwa VI, 1939, s. 66).
20 W zestawieniu obu wspomnianych zbroi uderza m. in. identyczny kształt,
dekor oraz technika…
… elementów dekoracyjnych, jakim ulegały kirysy naleŜące do
starszej grupy zbroi husarskich. Zdarzały się zresztą dość liczne wypadki
wykorzystywania do naszych zbroi kirysów pochodzenia zachodniego i to z
czasów wcale odległych. Przykładem moŜe tu być zespół z przełomu w. XVII
na XVIII (Muzeum Narodowego w Krakowie nr V, 5), do którego włączono
kirys niemiecki z połowy w. XVI o charakterystycznym występie…
… w Krakowie (Zbiory
Czartoryskich)
4. Część naramiennika zbroi husarskiej w Państwowych Zbiorach Sztuki na
Wawelu
5. Napierśnik zbroi husarskiej w Muzeum Narodowym w Krakowie
6. Część napierśnika zbroi husarskiej w Muzeum Narodowym w Krakowie
7. Szyszak husarski w Muzeum Narodowym w Krakowie
8. "KrzyŜ kawalerski" z napierśnika husarskiego w Muzeum Narodowym w
Krakowie
9. Para karwaszy husarskich w Państwowych Zbiorach Sztuki na Wawelu
10. Zbroja husarska w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie
11. Zbroja husarska w Muzeum Narodowym w Krakowie (brak dolnych folg u
nakarczka)
12. Zbroja husarska w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie (widok z tyłu)
13. Zbroja husarska w Muzeum Narodowym w Krakowie
14. Zbroja husarska z dawnych zbiorów w Rogalinie
15. Zbroja husarska w Muzeum Narodowym w Krakowie
16. Zbroja…
… zalecenia konstytucji sejmowych z lat 1607-13.17
16 Bocheński Z., Uwagi o płatnerzach krakowskich (Broń i Barwa IV, 1937, s.
49-54).
17 Volumina Legum II, s. 1628 i III s. 19 i 199-200.
W rozwaŜaniach naszych interesuje nas okres panowania Władysława IV
(1632-48), na który przypada, jak to się ogólnie przyjmuje. czas ostatecznego
wykształcenia się polskiej zbroi husarskiej. Sprawa datowania poszczególnych…
… tych, jak mnie poinformował p. Jan Benda, naleŜały: regiment dragonów Baudissa, szwadron grenadierów konnych Sachsen-Gotha i
regiment kirasjerów de Nassau. - Rynsztunek złoŜony z napierśnika,
obojczyka, naramienników i karwaszy znajdował się przed wojną w Muzeum
Ordynacji Krasińskich w Warszawie. Reprod. u Gembarzewskiego, o. c., s. 69.
Przy napierśnikach typu zachodniego i takichŜe naramiennikach, zwanych po
niemiecku…
… wydawnictwa "Muzealnictwo
Wojskowe". W oparciu o zabytki oryginalne i ikonograficzne oraz dostępną
mi literaturę starałem się zanalizować pochodzenie i ustalić chronologię
pojawienia się poszczególnych elementów (kirysu, obojczyka, naramienników,
karwaszy, skrzydeł i szyszaka) od końca w. XVI po czasy wojny
trzydziestoletniej, a zarazem scharakteryzować i podkreślić to, co w zespole
tym było swoistym…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)