Racjonalizm i irracjonalizm - wykład

R acjonalizm (antyirracjonalizm) i irracjonalizm Największe nasilenie i największy wpływ na dzieje zyskały idee racjonalizmu w wieku XVIII, stanowiąc istotny składnik ideologii tzw. wieku oświecenia. Racjonalizm głosi kult poznania racjo­nalnego - przeciwstawiając się irracjonalizmowi, kult poznania zdobytego na drodze przyrodzonej - przeciwstawiając się poznaniu czerpiącemu ze źródeł nadprzyrodzonych, głosi kult intelektu - przeciwstawiając się uczuciu. Racjonalizm ceni takie pozna­nie, dla którego wzorem jest poznanie naukowe albo dokładniej, którego wzorem są nauki matematyczne i przyrodnicze. Odrzuca zaś poznanie, po­wołujące się na objawienie, wszelkie przeczucia, jasnowidztwa, magicz­ne wróżby itd. Nie jest jednak rzeczą łatwą zdać sprawę z tego, co od­różnia poznanie naukowe od tamtych innych postaci poznania.
Pozna­niem naukowym jest tylko taka treść myślowa, która, po pierwsze - daje się drugiemu zakomunikować w słowach rozumianych dosłownie, tj. bez przenośni, porównań i innych półśrodków przekazywania myśli. Po dru­gie - do tytułu poznania naukowego rościć sobie może pretensje tylko takie twierdzenie, o którego słuszności lub niesłuszności może się w zasadzie przekonać każdy, jeśli się tylko znajdzie w odpowiednich warunkach zewnętrznych. Słowem, poznanie naukowe jest poznaniem intersubiektywnie komunikowalnym i intersubiektywnie kontrolowalnym. W łaśnie intersubiektywność jest charakterystycz­ną cechą poznania racjonalnego . Motywem, dla którego racjonalizm tylko takie poznanie ceni, jest motyw społeczny. Idzie mianowicie o ochronę społeczeństwa przed nonsensem i przed fałszem.
Poznanie przez swój intersubiektywny charakter staje się schematyczne, abstrakcyjne i traci swój intymny kontakt z przedmiotem, gdyż to, co z naszej wiedzy o przed­miotach potrafimy oddać w słowach, nie zastąpi bezpośredniego z nimi obcowania, zachowa zawsze pewien dystans i nie będzie wyrazem takie­go intymnego z nimi kontaktu jak ten kontakt, który z nimi nawiązujemy przez ich spostrzeżenie (jeśli idzie o przedmioty świata fizycznego) lub ich przeżycie (jeśli idzie o własne zjawiska psychiczne). W ostatnich czasach głów­nym oponentem racjonalizmu był filozof francuski Bergson, który pozna­niu racjonalnemu (nazywa on je analizą) przeciwstawia tzw. intuicję, niewyrażalną w słowach, ale pozwalającą poznać samą rzeczywistość bez obsłonek, a nie tylko jej schemat.
Przeciwników racjonalizmu nazywa się irracjonalistami . Irracjonalistami byli np. mistycy wszelkich odcieni. Ludzie posiadający podobne przeżycia nie dadzą sobie wyperswadować zdobytej w stanach ekstazy pewności żadnymi argumentami, a tym mniej lekceważącym osądem ich wiary ze strony racjo­nalistów. Zbyt wielka jest dla nich ta pewność i zbyt wielką cenę ma dla nich ta pełnia życia, te nowe horyzonty, to nowe na świat spojrzenie, które dzięki niej uzyskują. Nie dadzą sobie też wyperswadować, że skoro swej tezy nie potrafią w sposób dla każdego dostępny uzasadnić, powinni się wstrzymać od jej głoszenia. Daremnie więc usiłują racjonaliści przeko­nać mistyka i powstrzymać go od spełniania misji apostolskiej. Niemniej, głos racjonalisty jest zdrowym odruchem społecznym, jest aktem samo­obrony społeczeństwa przed niebezpieczeństwem opanowania go przez niekontrolowalne czynniki, wśród których może znajdować się zarówno święty, głoszący objawienie, jak również obłąkaniec, głoszący wytwory swej chorobliwej umysłowości, jak wreszcie i oszust, pragnący dla nie­cnych i egoistycznych celów zyskać wyzna

(…)

… nie skontrolowanej strawy, która może częściej jest trucizną niż zdro­wym i zbawiennym pokarmem.
Podsumowanie sporu o źródła poznania poprzedzimy schematem głów­nych w nim stanowisk:
…
... zobacz całą notatkę