Polskie systemy metrologiczne:
Geneza systemów metrologicznych stosowanych w Polsce staje się zrozumiała jeżeli uwzględnimy dwie okoliczności: uwarunkowania społeczno gospodarcze
procesy adaptacji obcych systemów do warunków polskich.
Systemy metrologiczne polskie nadal zachowują charakter antropologiczny, ale zdecydowanie wiążą się z pracą ludzką.
W systemie gospodarki towarowej pierwszorzędną rolę odgrywa transport. Nie pozostał on bez wpływu na kształtowanie się polskiego systemu metrologicznego. Powstawanie nowych jednostek miar zależało od rodzaju środków transportu. Zboże przewozi się wielkimi środkami transportu -stąd łaszt ale inne artykuły wozi się tylko wozem i stąd jednostka: wóz.
Jak dotąd zbyt mało rozpoznano wpływ obcych systemów metrologicznych na systemy polskie zwłaszcza systemów starożytnych.
System karoliński odegrał dużą rolę w budownictwie oraz urbanistyce. Dużą rolę odegrały systemy: flamandzki - transportowany przez państwo krzyżackie i frankoński - transportowany przez kolonistów niemieckich.
Miary długości wynikają przede wszystkim ściśle z kryteriów, których dostarcza ciało ludzkie. Są one najbardziej antropomorficzne: palec (digitus), dłoń (palma) stopa (pes), łokieć (ulna), krok (passus) są podstawowymi jednostkami.
W Polsce wczesnośredniowiecznej używany był już łokieć który miał wartość 59,36 cm. Był on prawdopodobnie wynikiem przymiaru łokcia rzymskiego (dipondus). Obok tego łokcia był używany i drugi łokieć (cubitus) liczący prawdopodobnie 3 stopy rzymskie. Badania wykazały, że łokieć w miernictwie ma zależnie od regionu różne wartości chociaż punktem wyjścia są dwie stopy rzymskie:
na Śląsku łokieć wynosił 62,6 cm
w Warszawie 61 cm
w systemie chełmińskim 62,8 cm.
Obserwować można również modyfikację własnych jednostek mierzenia większych długości jak i adaptację obcych. Chodzi o milę, która jest określana w źródłach jako polska lub duża oraz mila właściwa (1000 kroków) nazywana małą, włoską lub lombardzką.
W Polsce późnośredniowiecznej i nowożytnej łokieć występuje w kilku postaciach, wśród których naczelne miejsce zajął łokieć krakowski, który w połowie XIV wieku wynosił prawdopodobnie 58,5 cm. Po 1565 roku łokieć krakowski najprawdopodobniej liczył 58,6 cm. W 1764 roku w wyniku reform stanisławowskich określono ponownie wielkość łokcia polskiego (krakowskiego) zwanego odtąd koronnym. Liczył on 59,55 cm. Ten przymiar nie był przestrzegany:
Np. w Krakowie łokieć w 1818 roku liczył 59,50 cm a w 1836 - 59,60
Łokieć warszawski inna odmiana łokcia używanego w Polsce w drugiej połowie XVII wieku liczył 59,5 cm a w 1764, - 59,55.
Szeroko rozpowszechniony łokieć chełmiński liczył 57,6 cm. Prawdopodobnie pochodził z Flandrii jednakże uległ okrojeniu przez krzyżaków. W 1577 roku dla Prus Książęcych został powiększony do 63,35 cm stając się podstawą systemu metrologicznego stosowanego w Prusach a potem na terenie Niemiec.
(…)
…. Pewien porządek w systemy mierzenia wprowadziła reforma stanisławowska z 1764 roku a opierając się na niej system nowopolski.
System korca warszawskiego:
1 łaszt - 3636,31 l
1 korzec - 120,31l
1 półkorzec - 60,3 l
1 ćwierćkorzec - 30,15 l
1 miarka 15,08 l
1 garniec 3,77 l
1 kwarta 0,94 l
1 kwaterka 0,23 l
system garnca warszawskiego
1 beczka - 271,36l
1 półbeczka - 135,68l
1 konew 18,84 l
1 garniec 3,77l
1 półgarniec 1,88 l
1 kwarta 0,94 l
1 kwaterka 1,23 l
Jako jednostka miary masy czyli ciężaru używana była we czesnym średniowieczu grzywna o masie ok. 34 g a później jej druga odmiana o masie 51 g.
System grzywny polskiej (krakowskiej) w XVI wieku
1 grzywna 196g
1 wiardunek 49 g
1 uncja 24,5 g
1 łut 12,25g
1 skojec 8,16 g
1 kwarta 2,041 g
Obok grzywny był stosowany także funt, wywodził…
… 200l
1 beczka 100l
1 garniec 4 l
1 kwarta 1l
System korca nowopolskiego:
1 łaszt 3 840 l
1 korzec 128 l
1 półkorzec 64 l
1 ćwierć 32 l
1 garniec 4 l
1 kwarta 1 l
1 kwaterka 0,25 l
System funta nowopolskiego
1 cetnar (40 kg 550 g)
1 kamień 10 kg 138 g
Wolne Miasto Kraków posługiwało się systemem metrologicznym galicyjskim W 1836 wprowadziło własny system nawiązujący do nowopolskiego. Jego punktem…
… (pinta)
Również w zakresie miar nasypowych analogiczną genezę ma korzec. Małdrat (maldratum) - jednostka liczeniowo - transportowa oraz produkcyjna.
Opierając się na jednostce małdrat powstały dwa systemy mierzenia posługujące się tymi samymi nazwami jednostek, ale różniące się sposobem dzielenia ćwiertni. Były to systemy: targowy czyli państwowy i biskupi czyli gnieźnieński
Podstawą obu systemów był korzec liczący około 52-54 l a więc odpowiadał rzymskiej medynnie. Korzec polski był określany nazwą - mensura s. Adalberti. I może już od X wieku miał charakter ogólnopolski.
Podstawową jednostką mierzenia objętości w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych był garniec (olla hydra, congius) zarówno dla ciał sypnych jak i płynnych. Wielkość garnca jest różna zależnie od regionu i czasu…
… 824 l
1 okseft 206 l
1 om 137 l
W zaborze rosyjskim obok zastanych systemów metrologicznych stosowano także systemu rosyjskiego ustalonego w 1747 roku Dopiero w 1836 określono dokładniej jego jednostki i ich wielkości. Ten system wprowadzono w 1849 roku w Królestwie Polskim.
Rosyjski system miar długości:
1 wiorsta 1 km 66,8 m 1 werszek 4,44 cm
1 sążeń 2,13 m 1 cal 2,54 cm
1 arszyn 71,12 cm
1 stopa…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)