EWOLUCJA POLSKIEGO SYSTEMU FLEKSYJNEGO
System staropolski Kształtowanie się nowych typów odmiany rzeczownikowej Polszczyzna z epoki przedpiśmiennej wyniosła tendencję zmniejszania liczby odziedziczonych z prasłowiańszczyzny typów odmiany rzeczownika i jej uproszczenia. Dzieje się to przez wyrównywanie szeregów fleksyjnych pierwotnie różnych, ale w niektórych składnikach z jakiegoś względu zbliżonych. Z dwóch lub paru szeregów powstaje jeden nowy, w którym pewne końcówki odziedziczone zostają usunięte, inne przekraczają właściwy sobie sposób użycia. Okresowo towarzyszy temu pewna chwiejność i płynność końcówek w obrębie nowo powstających typów odmian. 1. Rozwija się nowy paradygmat, w którym spływają się trzy pierwotnie różne odmiany tematów na -o, -jo, - u. Ślady tego widnieją w kilku przypadkach odmiany męskiej. W celowniku liczby pojedynczej dawne tematy na-o zatrzymują właściwa sobie końcówkę - u np. kapłanu, człowieku, głosu. Szybko jednak zaczyna się nacisk końcówki - owi np. kapłanu//kapłanowi, człowieku//człowiekowi, głosu//głosowi. Końcówka ta w dobie średniopolskiej wyprze pierwotną końcówkę - u.
2.W celowniku liczby mnogiej polszczyzna średniowieczna wykazuje bez wyjątku końcówkę -am , która w obrębie rzeczowników samogłoskowych jest dziedzictwem prasłowiańskim np. drogam, duszam, studnam, a w rzeczownikach spółgłoskowych przedhistorycznego wyrównania np. złościam, gardzielam, rzeczam. Sporadycznie pojawia się końcówka - om z odmiany męskiej, która z czasem stanie się wyłączna w tym przypadku np. przestępcom, kościom, skroniom.
3. w miejscowniku liczby mnogiej rzeczowników żeńskich spółgłoskowych istnieją trzy końcówki: odziedziczone - ech, stosunkowo bardzo rzadkie np. postaciech, rozkoszech; równie rzadka, przejęta z męskiej odmiany końcówka - och np. rzeczoch, drzwioch. Na przodujące miejsce wysuwa się końcówka - ach od XIV/XV wieku właściwa żeńskim samogłoskowym. 4. z użycia wychodzą niektóre formy odmiany rzeczownikowej z końcówką zerową, końcówka -i//-y oraz z końcówką -e
5. w celowniku l.poj . zaczyna się stopniowy nacisk końcówki -owi zamiast -u . Widać już niekiedy chwiejność np. proroku//prorokowi 6.w mianowniku l. mn . Szerzy się końcówka - owie , która w dobie średniopolskiej zamknie się w obrębie kilku rzeczowników. Odmiana przymiotnikowa NIEZŁOŻONA
Użycie niezłożonych form przymiotnika jest w dobie staropolskiej mocno ograniczone. Jest to uwarunkowane syntaktycznie i morfologicznie. Formy niezłożonej używa się głównie w funkcji orzecznika, ale nie przydawki np. bądź przebytek ich pusty.
W składniowej funkcji przydawki pojawiają się z reguły tylko przymiotniki dzierżawcze np. adamowa boku, do piłatowa domu.
(…)
… wychodzi z użycia w 1 poł. XVI wieku. Tryb rozkazujący - pierwotna końcówka -i//-y zanikała i pod koniec XVI wieku upowszechniły się formy beż niej. W XVII wieku z wola przekształcały się w formę nowopolską, przyjmując w wygłosie spółgłoskę -j np. bij, tnij. Czas przeszły wyrażał się formami typu robiłem, robiliśmy. Bardzo rzadko trafiały się formy wołał jest, kazali są. Na przełomie XV i XVI w. powstała odmianka pierwszej osoby wszystkich liczb ; weszła w użycie forma robiłech, robiłychmy. Jest ona związana z Małopolska i Śląskiem. Utrzymały się one do XVII wieku, potem zanikły. W XVI w. Dokonało się przekształcenie starych form trybu przypuszczającego: bych, bychom, bychą pod wpływem formy czasu przeszłego. Powstały formy: byłeś, byliśmy, byli. Liczba podwójna
Następuje ostateczny zanik liczby podwójnej…
… w użyciu. W miejsce ginących form aorystu i imperfektu wchodzą formy czasu przeszłego np. widziały są. Od XIV wieku widoczny jest powolny zanik słowa posiłkowego. W funkcji partykuły występują formy aorystu słowa posiłkowego: bych, by, bychom. Przechodzą one w dobę średniopolską, gdzie ulegają dalszym zmiana rozwojowym. Procesem charakterystycznym doby staropolskiej jest przechodzenie czasowników z jednej…
… czasu teraźniejszego czasowników umieć, rozumieć, śmieć. System średniopolski
Rzeczownik
Znamienny proces mieszania końcówek dla doby staropolskiej trwa nadal w dobie średniopolskiej. W czasie trwania doby stwierdza się zupełny albo prawie bezwyjątkowy zanik starych formacji.
miejscownik l.poj rzeczowników z tematem na k, g, ch przybiera końcówkę -u
mianownik l.mn. deklinacji męskiej - w XVI/XVII wieku…
…. końcówka -em np. sercem skruszonem i duchem pokornem. Starej koncówki -em w miejscowniki l.poj. końcówkami -im//-ym np. w domu świętym. Zastępowanie końcówek -imi//-ymi w narzędniku l. mn. końcówka - emi np. nad ludźmi dobremi. W kilku formach ulegają w XV wieku zmianie końcówki w związku z procesem zaniku iloczasu i powstania samogłosek pochylonych. Tu należą końcówki: -ego, - emu, -a, -e
Odmiana zaimków…
… się tak jak zaimek osobowy „mój”.
W dobie staropolskiej istnieją także liczebniki zespołowe: samowtór, samodziesiat, samodwadziest.
Czasowniki
Staropolskie system koniugacyjny posiada kilka archaicznych form, odziedziczonych po epoce przedpiśmiennej i prasłowiańskiej. Ale szybko one zanikają i na ogół w dobie staropolskiej znajdują się w postaci szczątkowej.
W zabytkach średniowiecznych - ” Psałterz floriański…
… coraz powszechniej są one zastępowane formami dopełniacza np. synów, chłopów. W pierwszej fazie doby nowopolskiej formy dawnego biernika funkcjonują w języku poetyckim jako archaizmy. Rzeczowniki męskoosobowe w liczbie mnogiej odcięły się swoja formą od niemęskoosobowych. Miało to wpływ na rodzaj gramatyczny - w liczbie mnogiej w miejsce trzech rodzajów powstały dwa: męskoosobowy i niemęskoosobowy…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)