Bożena Witosz
Gatunek - sporny(?) problem współczesnej refleksji tekstologicznej. Tekstologia - termin określający zintegrowane badania nad tekstem - literaturoznawcze, antropologiczno-kulturowe, ogólnosemiotyczne, socjologiczne i lingwistyczne.
Obecnie gatunek jest wspólną kategorią badań językoznawczych i teoretyczno- literackich. Genologia jest gałęzią rozwijającą się niezwykle dynamicznie. Posiada niezliczoną ilość opracowań naukowych. W artykule autorka zastanawia się nad stanowiskiem jakie zajmuje dziś genologia lingwistyczna wobec modelu kategoryzacji przestrzeni tekstowej i gatunku jako podstawowej kategorii porządkującej, rozważa też problemy wynikające z odmiennych opcji metodologicznych oraz sposobu podejścia do przedmiotu badań. Zasadniczą płaszczyzną dla genologii lingwistycznej była koncepcja gatunków M. Bachtina. Inspiracje czerpane stamtąd były na tyle silne, że przesłoniły długą i bogatą tradycję genologii literackiej. Tą z kolei negowano za zamknięcie się wokół problemów wewnętrznych literatury (manifestowała to m.in. Anna Wierzbicka - opowiadała się po stronie Bachtina). Manifest podjął również Antoni Furda - by badania nad gatunkami miały charakter interdyscyplinarny, jednak nie znalazł on przychylności wśród językoznawców. Poglądy Bachtina ukierunkowały badania struktur werbalnych i wpłynęły na kształtowanie się lingwistycznego modelu kategoryzacji uniwersum mowy. Jego dwa słynne cytaty: 1) „mówimy wyłącznie przy użyciu określonych gatunków mowy, tzn. wszelkie nasze wypowiedzi posługują się konkretnymi, względnie trwałymi i typowymi formami konstruowania całości''.
2) „ Gatunki mowy są nam dane w taki sam sposób, jak język ojczysty, którego używamy bez trudności również przed teoretycznym opanowaniem gramatyki”.
Zdaniem Witosz z założeń tych wynika kilka konsekwencji:
- jeśli przyjąć, że każda forma językowego komunikowania się stanowi reprezentację jakiegoś gatunku mowy, to model opisu powinien wypracować elastyczną koncepcję kategorii gatunku.
Mówi o gatunku, że jest traktowany jako kategoria nieostra (czyli taka, którą nie sposób zdefiniować przy pomocy skończonego rejestru właściwości uznanych za konieczne i wystarczające. Gatunek nie ma charakteru dyskretnego, jego granice są przenikalne, rozmyte, rozciągliwe, otwarte. Założenie o niestrości jest istotne, gdyż dzięki temu istnieje możliwość zniesienia podziału na teksty, które są aktualizacją reguł gatunkowych i teksty, które tych wymogów nie spełniają. Pojęcie gatunku mowy obejmuje swym zakresem co najmniej kilka terminów: gatunek literacki, akt mowy, formy mowy, „sytuację mowy”, formy wypowiedzi (termin funkcjonujący w dydaktyce szkolnej), formy podawcze (opis, opowiadanie, dialog), techniki narracyjne. Tak więc gatunek mowy w ujęciu Bachtina to termin ogólny obejmujący swym zasięgiem rozmaite zachowania mowne. Ten nowy termin nie wyklucza jednak starych, istniejących już w metajęzyku terminów. Wszelkie struktury werbalne należące do danej społeczności kulturowej postrzegane jako odrębne całości posiadają swoje nazwy i poddają się przyjętym w teorii gatunku regułom opisu.
(…)
… konwencji w przypadku tekstu literackiego jest uznawane za manifest wzmożonej świadomości gatunkowej, tekst oczekuje go także po stronie czytelniczej. W obrębie pozaestetycznej pominiecie reguł gatunku rozumiane jest jako wynik niedostatecznej kompetencji komunikacyjnej zakłócającej interakcję. W istocie genologia lingwistyczna i literaturoznawcza traktują o tym samym, inaczej jednak rozkładają akcenty…
… są konfiguracje cech. Wskazanie na relacje pokrewieństwa między autonomicznymi formami tekstów jest istotne metodologicznie dla ogólnego modelu typologii. Gatunki można grupować w określone bloki ze względu na jakieś cechy (np. kryterium tematyczne) Np. rozmowa - gatunek działający w obrębie jednego stylu (potocznego) ograniczony do odmiany mówionej pozostaje w relacji pokrewieństwa do wielu innych: konwersacja, pogaduszki, rozmowa intymna, przy stole. Wśród cech prototypowych tego gatunku umieszcza się wyznaczniki pragmatyczne: nastawienie na kontakt i porozumienie, wymianę informacji oraz wyznaczniki strukturalne: swobodna wymiana ról nadawczo- odbiorczych. Zestawienie konwersacji i rozmowy pozwala wyróżnić cechy przeciwstawne obu gatunków - rozmowę charakteryzuje język naturalny i spontanicznośc, konwersację…
…, występuje w stylu potocznym, urzędowym i artystycznym). Dla autorki typologia prototypowa wydaje się lepszym wyborem, bo proponowane przez nią taksonomie nie działają ponad, obok czy wbrew przyjętym przez daną społeczność normom i zwyczajom budowania i różnicowania struktur komunikacyjnych. Gatunki pierwotne, którymi posługujemy się w mowie potocznej zaczynają się z czasem różnicować, oddalać od siebie…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)