AUTOBIOGRAFICZNE FORMY Pamiętnikarstwo, stanowiące w polskiej tradycji niezwykle żywotną dziedzinę pisarstwa, w XX w. znacznie zmieniło swój charakter. Obok ciągle żywej kontynuacji dawnego nurtu rozwinęły się formy nowe, przedtem pozostające w cieniu albo zupełnie nie uprawiane. Pewien wpływ na ten proces miała sytuacja w innych literaturach, jak francuska (w której wielką popularność zyskał dziennik intymny) oraz niemiecko i anglojęzyczne (w których bardzo żywo rozwijała się autobiografia). Zjawiskom tym towarzyszy rosnące zainteresowanie krytyki i nauki o literaturze, co sprzyja dalszemu rozkwitowi różnych form pisarstwa osobistego. Ważny jest także wpływ innych nauk humanistycznych: z jednej strony historii i socjologii, traktujących literaturę dokumentu osobistego jako ważne źródło poznania procesów społecznych i mentalności, a z drugiej strony psychologii (przede wszystkim psychoanalizy w jej różnych odmianach), zachęcającej do introspekcji i podkreślającej ważność indywidualnych przeżyć wewnętrznych.
Rozkwitowi temu towarzyszyły pewne zmiany terminologiczne. Znacznie częściej pojawiają się nazwy „autobiografia" i „dziennik", niegdyś rzadko używane. Są także przesunięcia znaczeniowe (niektóre dzienniki nazywa się pamiętnikami). Zdarza się też rozbieżność pomiędzy określeniami gatunkowymi użytymi w tytule lub podtytule a tymi, które do danego tekstu przypisuje obecnie teoria literatury.
Pisarstwo autobiograficzne podlega temu samemu procesowi, który odciska swe piętno na całej XXwiecznej literaturze, tzn. procesowi zacierania różnic pomiędzy tradycyjnymi gatunkami literackimi. Ponadto stale dokonują się wzajemne oddziaływania pomiędzy obszarem literatury dokumentu osobistego a prozą fikcjonalną, zwłaszcza powieścią w jej różnorodnych odmianach.
W XXwiecznym pisarstwie osobistym wyróżnić można 4 podstawowe gatunki: pamiętnik, autobiografię, wspomnienie i dziennik. Trzy pierwsze formy mają postać opowiadania retrospektywnego, ujmują zdarzenia z pewnego dystansu czasowego. Nawet jeśli nie jest on duży, wydarzenia odczuwane są zazwyczaj jako skończone, widziane z pewnej perspektywy i posiadające sens odsłaniający się w chwili pisania, a nie w pełni uświadamiany kiedyś, w chwili przeżywania. Wszystkie te trzy formy mogą obejmować swym zasięgiem całość dotychczasowego życia autora lub tylko pewną część, szczególnie ważną. Różnią się między sobą przedmiotem i sposobem ujęcia, a na ogół także rozmiarami. Pamiętnik, zgodnie z tradycją sięgającą czasów staropolskich, opowiada o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem, świadkiem lub tylko współczesnym, o ludziach, których znał, miejscach, w których żył i które zwiedzał, słowem — o środowisku i epoce. Na tym tle zarysowuje swój portret i swój los. Autobiografia ma proporcje odwrotne: sprawą główną jest osoba i jej dzieje, a świat zewnętrzny stanowi tylko tło, niekiedy pomijane prawie zupełnie. Wspomnienie jest w zasadzie formą krótką, w której autor zdecydowanie usuwa się na drugi plan, a głównym przedmiotem jest jakaś osoba, sytuacja historyczna, miejsce lub instytucja. Publikacja wspomnień często ma charakter zbioru prac różnych autorów o tym samym przedmiocie (sławnym człowieku, pobycie na zesłaniu, mieście, które było ważnym ośrodkiem kulturalnym, o szkole). W wypadku zbioru wspomnień jednego autora odrębność gatunkowa wobec pamiętnika może ulec zatarciu. Całość taka nabiera charakteru „kartek z pamiętnika". Od wszystkich tych form najwyraźniej odróżnia się dziennik. Pisany na bież
(…)
… oraz artykułów w czasopismach) rośnie lawinowo. Wydarzenia rewolucji odbiły się zwłaszcza w twórczości pamiętnikarskiej mieszkańców Kresów Wschodnich, przykładem Pożoga. Wspomnienia z Wołynia 19171919 Z. KossakSzczuckiej (1922). W pamiętnikarstwie poświęconym wielkiej wojnie dominują początkowo obrazy cierpień ludności cywilnej, zniszczenia, trudności codziennego życia w kraju przemierzanym przez wrogie armie…
… się one nieprzerwanie od czasu jej zakończenia, dokumentując kilka wątków, jak konspiracja, hitlerowskie obozy koncentracyjne, zagłada Żydów, powstanie warszawskie. Przeżycia Polaków w ZSRR, na zesłaniu, w obozach i w armii Andersa znalazły się w bogatej literaturze wspomnieniowej publikowanej na emigracji (obozowa literatura; getta doświadczenie w literaturze).
W wielu zapisach pamiętnikarskich wydarzenia wojen…
…-Grudzińskiego (1951) i Pamiętnik z powstania warszawskiego M. Białoszewskiego (1970). Oba teksty są relacjami odnoszącymi się do krótkiego, ale wyjątkowego w życiu okresu. Oba dotyczą sytuacji granicznej, śmiertelnego zagrożenia własnego i całej wspólnoty, ale opowiadają o tym doświadczeniu w całkowicie odmienny sposób. Herling-Grudziński pisze o pobycie w sowieckim więzieniu i łagrze rzeczowo, faktograficznie…
… o dziejach jednostki z eseistycznym wątkiem refleksji nad XX-wieczną historią, pełną chaosu wojen i rewolucji, zwłaszcza w tym zakątku świata, z którego wywodzi się autor. Kuncewiczowej Fantomy (1971) uzupełnione tomami Klucze (1943) oraz Natura (1975) to autoportret pisarki i kobiety, skomponowany z wielu przecinających się planów czasowych, niby powieść strumienia świadomości. Mój wiek (Pamiętnik mówiony…
… stosunkowo niedawno, pod koniec XIX w. Żeromski rozpoczął pisanie swego dziennika w 1882 r., Irzykowski w 1891, Nałkowska w 1899. Był to okres pełnej nobilitacji tego gatunku w literaturze europejskiej, kiedy odkrywano i publikowano diariusze pisane wcześniej, od przełomu XVIII i XIX w. We Francji ukazał się wówczas pierwszy (pośmiertnie wydany) wybór z ogromnego dziennika H. F. Amiela, prowadzonego…
... zobacz całą notatkę
Komentarze użytkowników (0)