Pomorskie szkoły luterańskie

Na nieco wyższym poziomie znajdowały się mieszczańskie gimnazja luterańskie, szczególnie w Toruniu i Gdańsku. Jakkolwiek i w tych miastach dominuje nadal program filologicznoretoryczny, a wychowanie młodzieży przesiąknięte jest atmosfera religijną, to jednak uniknęły one takiego upadku kulturalnego, na jaki stoczyło się życie umysłowe i szkolne ziem rdzennie katolickich. Była to zasługa głownie wybitniejszych nauczycieli oraz najbardziej postępowych reprezentantów mieszczaństwa obydwu miast.

a) Nauczyciele gimnazjum gdańskiego czasów saskich pod przewodnictwem wybitnego

historyka Prus i stosunków polsko-pruskich, Gotfryda Lengnicha, organizują wspólnie z

lekarzami i wszechstronnie wykształconymi przedstawicielami patrycjatu gdańskiego

pierwsze na ziemiach polski towarzystwa naukowe. Obejmują one zasięgiem swoich badań

bardzo wiele dziedzin naukowych. Oprócz studiów nad historia Gdańska i okresem panowania

Krzyżaków na Pomorzu oraz historią literatury polskiej członkowie towarzystwa gdańskiego

prowadzą różnorodne badania przyrodnicze, interesują się zagadnieniami z zakresu chemii i

fizyki, śledzą z dużym zainteresowaniem pierwsze próby szczepienia ospy, opracowują

różnorodne projekty ożywienia życia naukowego i kulturalnego w całej Polsce.

b) Podobne zainteresowania wykazują również nauczyciele gimnazjum toruńskiego. Rektor tej szkoły, Piotr Jeanichen, korespondował z wieloma wybitnymi uczonymi owych czasów,

przeprowadzał kwerendy źródłowe dotyczące reformacji w Polsce, szczególnie zaś ruchu

ariańskiego, opracowywał historie mahometanizmu. Współczesny mu Piotr Schulz, przed

przybyciem do Torunia profesor królewsko-pruskiej akademii rycerskiej w Berlinie, zasłużył

się jako wydawca czasopisma Das Gelehrte Preussen, w którym podawał wiele cennych do

dzisiaj informacji o dawnych i nowszych dziejach Prus oraz o wielu osobistościach

współczesnego mu świata.

Na początku XVIII w. wielu profesorów gimnazjum toruńskiego odznaczało się

wszechstronna znajomością języka polskiego. Należeli do nich przede wszystkim lektorowie

języka polskiego w Toruniu. Wśród nich Jan Daniel Hoffmann, jeden z najwybitniejszych

czynnych i wszechstronnych znawców języka polskiego, autor rozprawa o jego początkach i

etymologii, o polskich przekładach Psałterza, wydawca szeregu materiałów dotyczących

historii reformacji w Polsce.